سال هاست که در اثر نرسیدن خون به رگ های دشت های خراسان جنوبی به ویژه دشت سرایان و فردوس اسکلت و بنیه بدنی آنها در حال تحلیل و از بین رفتن است اما از آن مقدار بنیه ای که داشته اند هم با حفر چاه های عمیق و کف شکنی دیگر چیزی باقی نمانده و به همین دلیل دیگر توانی برای این که نم پس دهند ندارند و از درون پوک شده اند به طوری که هر روز در نقطه ای از دشت های استان شاهد گسست و فرونشست زمین هستیم و می توان فریاد زمین را با شکاف های عمیقی که در روی آن ایجاد شده با چشم و گوش شنید و دید.
ساختمان زمین از درون پوک شده و زخم های عمیق آن را می توان در شکاف ها دید، سست شدن پایه زمین هشداری است که دیگر آبی برای مکیدن درآن نیست.
باید درست و بهینه مصرف کرد زیرا بیم آن می رود که در آینده نه چندان دور دیگر دشت های خراسان جنوبی که مانند بیماری در حال احتضار به سر می برند مرگ خود را با همین شکاف ها نشان دهند.
پس لازم است در کنار صرفه جویی و مصرف بهینه آب از خالق بی همتا خواست که باران رحمتش را بر سر سرزمین خراسان جنوبی ببارد.
علت فرونشست ها و گسست زمین را در گفتگو با کارشناس علوم زمین و مدیرعامل شرکت آب منطقه ای استان پی می گیریم اما قبل از آن خبرو گزارش های روز نامه خراسان جنوبی از ابتدای سال جاری را دراین زمینه مرور می کنیم.
«شکاف های خطرناک» عنوان مطلبی بود که 15 فروردین ماه سال جاری در این روزنامه منتشر شد. در این مطلب به این موضوع اشاره شده که فرونشست زمین و به دنبال آن ایجاد شکاف های متعدد و گسترده در محدوده انتهایی حوزه جغرافیایی سرایان واقع در بخش آیسک و مرز شهرستان فردوس در مجاورت جاده ارتباطی مردم را نگران کرده است.
به گفته افراد محلی در بارندگی های اخیر روان آب ها به داخل این شکاف ها رفت و این نشان می دهد عمق شکاف ها بسیار بیشتر از حد تصور است.
«برقی»، بخشدار آیسک دراین مطلب با اشاره به بازدید مسئولان استانی، شهرستانی و کارشناسان مربوط از محل شکاف های مورد نظر می گوید: زلزله در اعماق زمین، جابه جایی گسل ها و کاهش سفره های آب زیرزمینی 3 احتمالی است که برای ایجاد این شکاف ها برآورد شده است اما همچنان منتظر نظر قطعی کارشناسان هستیم.
مهم ترین احساس خطر
وی می افزاید: در حال حاضر مهم ترین خطری که وجود دارد این است که فرونشست ها به جاده اصلی بکشد و موجب بروز حادثه شود که البته اقدامات ابتدایی برای جلوگیری از وقوع این حوادث انجام شده و امید است به زودی مشکل برطرف شود.
به گفته وی، این درست است که دشت آیسک فوق بحرانی است اما نباید توپ را به زمین کشاورزان انداخت و آن ها را نسبت به برداشت بی رویه آب از سفره های زیرزمینی متهم کرد و این نیاز به یک مدیریت دارد چرا که امروز برداشت آب توسط کشاورزان آیسک با اجرای طرح کنتورگذاری چاه ها، استفاده از روش های نوین و تغییر الگوی کشت از 7 هزار و 200 ساعت در سال به 4 هزار و 142 ساعت کاهش یافته و کشاورز دچار ریاضت در کشاورزی است.
فرماندار سرایان هم در این بازدید به مشکلات پیش روی منطقه اشاره می کند و می گوید: خشکسالی های چند سال اخیر و نبود مدیریت منابع آبی باعث بروز مشکلات عدیده ای برای منطقه شد که کاهش سطح درآمد کشاورزان و فرونشست زمین نمونه ای از این مشکلات است. «کریمی» با تشریح خطرات فرونشست زمین می افزاید : با توجه به این که این پدیده در محل شبکه های توزیع برق و گاز و فیبر نوری رخ داده است در صورت ادامه این روند و بی توجهی به رفع آن مشکلات بزرگی شهرستان را تهدید خواهد کرد.اما گویا فرونشست های زمین فقط به دشت آیسک محدود نمی شد و «خراسان جنوبی» 28 همان ماه هم خبر دیگری با این عنوان منتشر کرد:«باز هم فرونشست زمین، این بار در «سُرُند»» که دراین مطلب به جیره بندی شدن آب کشاورزی در فردوس و بشرویه نیز اشاره شد.
مدیر امور آب فردوس دراین مطلب به بازدیدی که از این منطقه در مرز فردوس و سرایان داشته است، اشاره و دلیل اصلی این فرونشست را برداشت بی رویه از آب های زیرزمینی و پایین آمدن سطح ایستایی منابع آبی موجود دراین دشت عنوان کرد.
آن طور که «رحیمی» گفته است علاوه بر این که کارشناسان آب منطقه ای استان در حال بررسی موضوع هستند فرماندار فردوس هم از کارشناسان سازمان زمین شناسی کشور خواسته موضوع را بررسی کنند چون علاوه بر فرونشست زمین دراین منطقه که نتیجه برداشت بی رویه آب های زیرزمینی و تداوم خشکسالی هاست، حرکت آرام زمین هم مشاهده می شود.
به گفته وی، همچنین آثاری از فرونشست در دشت ریگ بشرویه هم دیده شده که دلیل آن هم باید برداشت های بی رویه از آب های زیرزمینی و استمرار خشکسالی ها باشد.
برداشت های بی رویه
«صدای واگذاری غیراصولی چاه های کشاورزی بلند شد: فرونشست های پنهان» این مطلب هم 6 اردیبهشت در همین روزنامه چاپ شد که مدیر امور پژوهشی دانشکده کشاورزی و دبیر ستاد اقتصاد مقاومتی دانشگاه بیرجند در نشست هم اندیشی مشکلات آب استان که با هدف بررسی، کنکاش و ارائه راهکارهای مناسب و اصولی در این دانشکده برگزارشد با انتقاد از رخداد فرونشست زمین در برخی نقاط استان مانند سرایان به این نکته اشاره کرد که با وجود تاکید فراوان در طول سالیان متمادی برای استفاده بهینه از منابع آبی در این منطقه به علت برداشت های بی رویه آب این اتفاق افتاد.
دکتر«شهیدی» برداشت بی رویه آب به دلیل واگذاری غیر اصولی چاه های کشاورزی و تخلیه آبخوان ها را از مهم ترین عوامل فرونشست زمین عنوان کرد و تنها راهکار را مدیریت و استفاده درست از منابع آبی دانست. به گفته وی در طول سال های گذشته اعطای مجوزهای غیرکارشناسانه توسط برخی مسئولان باعث برداشت بی رویه آب در برخی نقاط استان شده است.
وی به این نکته هم اشاره دارد که گاهی اوقات زمین ها نشست می کند بدون این که قابل مشاهده باشد که نمونه آن زمین های نهبندان، طبسین و دشت بیرجند است.
اصلاح روش های سنتی
وی در ادامه اصلاح سیستم های موجود و استفاده از سیستم های نوین آبیاری (تحت فشار) را از راهکارهای مدیریتی مصرف بهینه آب بیان و با اشاره به خشکسالی های متوالی و کاهش منابع آبی تاکید کرد: سیستم های سنتی در استان اصلاح و به سمت سیستم آبیاری نوین پیش برود.
وی از محدودیت های سیستم آب سطحی به محدودیت ذاتی سیستم، تسطیح و شدت نفوذ پذیری خاک، پخش آب به صورت غیر یکنواخت به ویژه در فضاهای طولانی، نبود امکان آبیاری سبک در مراحل اولیه رشد گیاه اشاره کرد. وی مشکل آبیاری تحت فشار را تایید کرد و ادامه داد: باد، خاک، هزینه های اولیه، کیفیت آب و انرژی مصرفی از موارد تاثیرگذار این نوع آبیاری است به عنوان مثال میزان و شدت باد، یکنواختی آبیاری را بر هم زده و راندمان تولید را کاهش می دهد.
وی از دیگر مشکلات پیش رو به اجرا نشدن طرح های مناسب در هر منطقه اشاره کردو افزود: برخی طرح ها متناسب با منطقه اجرا نمی شود.
وی اجرای طرح آبیاری قطره ای در دشت مختاران را مثال زد و گفت: در این منطقه با توجه به شدت باد اجرای این طرح توصیه نمی شود و این طرح بیشتر باعث خسارت به دستگاه ها و ادوات نصب شده و به تناسب آن بی رغبتی کشاورزان می شود.
مسئول بسیج سازندگی استان با اشاره به مشکلات پیش روی آب استان تاکید کرد: تا نقشه راه مشخصی برای حل مشکل آب در استان تدوین نشود نباید انتظار پیشرفت داشت. «مهندس زهرایی» خواستار حضور نخبگان ، دانشگاهیان در ستاد راهبری اقتصاد مقاومتی برای حل مشکل آب استان شد.
تغییر الگوی کشت
«شفیعی» معاون آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان هم به کاهش بارندگی، افزایش دما و کاهش رطوبت در استان در سال های اخیر اشاره کرد و گفت:65 درصد آب استحصال شده در استان EC بالای 5 هزار دارد و با افزایش EC حداقل نمک اضافه شده به سطح خاک در یک هکتار از 800 کیلوگرم شروع و به هزار و 700 کیلوگرم می رسد و شرایط کشاورزی را سخت تر می کند.
وی به اجرای آبیاری قطره ای از دهه 70 در استان اشاره کردو گفت: سال های 93و 94 در حدود 4 هزار هکتار آبیاری قطره ای انجام و 16 هزار هکتار هم در سامانه ثبت شد که 12 هزار هکتار آماده اجراست. وی به تغییر الگوی کشت در استان اشاره کرد و افزود: محصولات کم مصرف مانند خاکشیر، زیره، محصولات علوفه ای و... جای خود را به موارد پر مصرف مانند جالیز و... داده است.
دلایل نشست
دلیل این فرونشست ها و این که چه نقاطی از استان در معرض این مخاطره طبیعی قرار دارند را یک کارشناس زمین شناسی این گونه بیان می کند: در تمام دشت هایی که به صورت غیرمجاز یا بیش از مقدار ورودی سفره آب زیرزمینی برداشت آب داشته باشیم سطح آب های زیر زمینی و یا به اصطلاح سطح ایستایی سقوط می کند و این مسئله باعث می شود داخل آبرفت ها که در گذشته پر از آب بوده خالی شود.
نیرو و وزن اضافی بر روی این سطوح باعث فشردگی خاک و در نتیجه نشست زمین می شود و به دلیل این که ضخامت و جنس آبرفت در بخش های مختلف دشت یکسان نیست ناهمگن می نماید یعنی در نقطه ای شاید این فرونشست ها کمتر و در نقطه ای دیگر بیشتر باشد که در اصطلاح با وقوع این پدیده گسستگی در زمین به وجود می آید و در سطح آن شکاف های کششی ایجاد می شود.
به گفته دکتر «مهدی خطیب» برداشت بی رویه آب از دشت سرایان که براساس آمار بیش از 166 حلقه چاه عمیق در آن حفر شده زمینه فرونشست زمین را در این دشت فراهم کرده است.
هشدار
در حال حاضر بنابر آنچه وی می گوید: این پدیده مناطق مسکونی را کمتر تحت تاثیر قرار داده اما این هشداری است که ممکن است فرونشست ها یا همان شکاف برداشتن زمین در زمین های کشاورزی و حتی مناطق مسکونی شهرها و روستاها هم رخ دهد و باعث صدمات و خسارات زیادی شود.
اما تاثیر این مخاطره طبیعی بر زمین پیدایش گودال ها، تغییر مسیر آبراهه ها، فرسایش شدیدتر و رسوب گذاری ناهمگن در سطح دشت ها است که می تواند باعث تخریب زمین های کشاورزی و ایجاد سیلاب شود.
غیر قابل جبران
از طرف دیگر این پدیده به این سادگی ها قابل جبران نیست به دلیل این که وقتی بافت خاک فشرده شد هر چقدر هم بخواهیم به داخل آن آب را نفوذ دهیم امکان پذیر نیست و به راحتی آبی به سفره زیر زمینی تزریق نمی شود تا دوباره آن سفره آبدار شود.
علت آن هم این است که پیدایش این آبخوان ها طی میلیون ها سال تاریخ زمین شناسی ایجاد شده بنابراین زمان میلیونی نیاز داریم تا آن سفره به حالت نرمال برگردد.
تنها راه جلوگیری از روند رو به پیشرفت این مخاطره طبیعی کاهش شدید مصرف یعنی برداشت نکردن آب از سفره های زیر زمینی است یعنی نمی توان ساختمان زمین را به حالت اولیه برگرداند بلکه فقط باید پیشگیری شود. علاوه براین باید مطالعات لازم انجام شود تا مسیرهای در معرض خطر شناسایی شود تا قبل از وقوع خطر تمهیدات مورد نیاز در این زمینه اندیشیده شود زیرا یکی از مخاطرات اصلی این پدیده قطع شریان های حیاتی مانند جاده ها، خطوط انتقال آب، برق و گاز است. به عنوان مثال شاید در یک نیمه شب به طور ناگهانی یک متر از جاده ای شکاف بردارد یا از همه مهم تر خطوط شریانی مانند لوله های گاز، آب و خطوط برق با وقوع این مخاطره طبیعی قطع شود که مطالعه دقیق سمت وسوی حرکت این فرونشست ها می تواند از مخاطرات احتمالی جلوگیری کند.
نیم بلوک در معرض خطر
عضو هیئت علمی دانشگاه بیرجند به این پرسش که به جز دشت سرایان کدام دشت های استان در معرض این مخاطره طبیعی است و مطالعاتی هم دراین زمینه انجام شده؟ این گونه پاسخ می دهد: با توجه به تداوم خشکسالی ها و الگوی کشتی که دراستان است متاسفانه تمام دشت های خراسان جنوبی در معرض این خطر است اما دشت سرایان به دلیل این که بیشترین برداشت آب را داشته است سریع تر مشکل خود را نشان داده و بیابان های قاین، نیم بلوک، بیرجند و مختاران و به ویژه نیم بلوک هم از جمله نقاطی است که در معرض خطر است. دانشگاهیان همیشه در قالب طرح های مطالعاتی و پایان نامه های دانشجویی مسیرهای مورد دلخواه خودشان را کار می کنند اما دستگاه های اجرایی باید به صورت خاص از دانشگاه ها بخواهند که در این زمینه مطالعاتی برای آن ها انجام دهند و اگر ارگانی هم از این مراکز آموزشی درخواست کند به طور قطع آمادگی دارند تا مطالعات علمی، ژرف و کاربردی را انجام دهند. در دانشگاه بیرجند هم به صورت موردی در این زمینه مطالعاتی درباره دشت بیرجند انجام شده که نتایج آن خیلی مفصل است اما یکی از این نتایج این است که بیشتر دشت های خراسان جنوبی چنین شرایطی را دارند و بیشتر از ورودی به سفره نباید برداشت شود.
وی در پاسخ به این سوال که امکان تخلیه نقاطی که فرونشست زمین در آن اتفاق افتاده وجود دارد؟ می گوید: پیش بینی زمانی نمی شود کرد زیرا اطلاعات در این زمینه کافی نیست اما چون یک مخاطره و آسیب به شمار می آید به هر حال هر احتمالی می رود و زمانی هم که مردم بعد از مدتی احساس خطر کنند به طور حتم تخلیه را هم به دنبال دارد.
نمونه های زیادی از این پدیده به وقوع پیوسته مانند فرونشست زمین در فیض آباد و مه ولات اما به این شدتی که زمین شکاف بردارد نبوده است که متاسفانه در سرایان رخ داده و دلایل این شکاف ها را هم باید زمین شناسان بررسی کنند.
ربطی به خشکسالی ندارد
این پدیده به دلیل استمرار خشکسالی ها رخ می دهد اما تنها دلیل، این مورد نیست شاید در نقطه ای که آباد هم هست اما آب زیادی از زمین کشیده می شود نیز این اتفاق بیفتد به این دلیل می گویم خشکسالی سبب شده زیرا آب ورودی به سفره خیلی کم اما خروجی بیش از حد نیاز بوده است پس وقوع این پدیده به طور مستقیم ربطی به خشکسالی ندارد.
اگر در همین شرایط که زمین خشک است مردم منطقه مانند قدیم ازآب قنات استفاده می کردند هیچ وقت فرونشست اتفاق نمی افتاد اما چون چاه داریم و به طور مدام از آن آب می کشیم درنتیجه این پدیده رخ می دهد. یا به عنوان مثال اگر در سال جاری 100 تا 200 میلی متر باران هم ببارد اما از این دشت ها زیاد آب برداشت شود این اتفاق می افتد.
مطالعه همه جانبه
به گفته وی، نیاز است یک مطالعه همه جانبه در دشت ها انجام شود و میزان برداشت مجاز که مخاطره آمیز و همراه با نشست نباشد محاسبه شود و در اختیار دستگاه های مرتبط قرار گیرد. نهادها هم بکوشند و مردم را توجیه کنند که بیشتر آب برداشت نکنند.
وی کنتور گذاری دشت ها را هم کار خیلی پسندیده و مثبتی می داند اما چون در این کار محاسبه دقیق و مطالعات همه جانبه انجام نشده به عنوان یک مسکن عمل می کند.
شروع فرونشست از سال 87
مدیر عامل شرکت آب منطقه ای استان هم فرونشست های زمین را مخاطره ای برای تمام کشور می داند که به دلیل کاهش سطح آب سفره های زیرزمینی ایجاد می شود یعنی این که سفره ها، آب قابل تجدید شدن خود را از دست می دهند و قابل احیا نیستند.
مهندس «امامی» بابیان این که باید تلاش شود تا سفره های زیر زمینی به این مرحله نرسد می افزاید: متاسفانه از سال 87پدیده فرونشست را در بیشتر دشت های ممنوعه استان به ویژه دشت سرایان به عنوان یک مخاطره طبیعی داشته ایم و قبل از سال جدید هم در محدوده سه قلعه و بعد از سال هم در منطقه سرند فردوس این اتفاق افتاد.
وی وقوع این پدیده را در دیگر دشت های استان به دلیل قابلیتی که دارند دور از ذهن نمی داند و هشدار می دهد که به طور قطع این اتفاق رخ خواهد داد در نتیجه تلاش می کنیم با مدیریت مصرف هرچه سریع تر کسری مخزن آب را به صفر برسانیم که دراین زمینه توفیقات خوبی هم حاصل شده است. این توفیقات را وی حاصل همراهی کشاورزان می داند. به گفته وی با برنامه ریزی صحیح که جزو سیاست های کلان این شرکت است سعی داریم تمام دشت ها را به آب قابل پایدار برسانیم.
بنابر اطلاعی که وی دارد هنوز سازمان زمین شناسی نظر خود را در مورد علل فرونشست ها اعلام نکرده اما با بررسی عکس های ماهواره ای به این نتیجه رسیدیم که بخش های متعددی از استان در معرض این پدیده قرار دارد که جلوگیری از پیشرفت آن نیاز به اصلاح الگوی مصرف و جبران افت های گذشته دارد.
بار دیگر صدای شکستن استخوان های زمین را در خراسان جنوبی خواهیم شنید؟ خدا نکند، خدا کند دل آسمان برای زمین بسوزد و اشکی بر آن ببارد.