فرخ نژاد-دست نوازش سرما که به همراه نوای نی چوپان در ارتفاعات می پیچید گل وحشی هم سرمست از این موسیقی، عطرش را در فضا می پراکند و همین عطر هم، چوپان و گله اش را به سمت این گل می کشاند طوری که چوپان با عطری که نرگس وحشی در کوه ها و دشت و دمن می افشاند پاییز و زمستان بیش از فصول دیگر برایش دوست داشتنی بود زیرا تنها گلی بود که نازش در فصل سرما خریدار داشت. سال ها بود که چوپان بهار و تابستان را پشت سر می گذاشت و منتظر می ماند تا آبان به نیمه برسد، چشمش به چشم نرگس بیفتد و با عطر آن جانی تازه در کالبدش دمیده شود در یکی از سال ها تصمیم گرفت که این گل وحشی را به باغچه خانه آورده و اهلیش کند تا اهالی خانه هم مانند او در فصلی که پایان حیات دیگر گل ها و گیاهان در طبیعت است بهار را در زمستان به نظاره بنشینند.
و این سرآغازی شد برای اهلی کردن نرگس در دیار خوسف و واین کوه هم به کوه نرگسی یا نرگس کوه مشهور شد و روستاهای دستگرد و آریش که در دامنه این کوه قرار دارند مبدا انتشار گل نرگس به دیگر نقاط شهرستان و استان شدند.
حالا 6 قرن است که به همت این چوپان، مردمان خوسف هم هر سال از نیمه های آبان تا نیمه های دی ماه «نرگس » می چینند و نیم قرن هم شده که این گل جنبه تجاری پیدا کرده زیرا تا قبل از آن مردمان این دیار، نرگس را بیشتر برای هدیه دادن و نگاه کردن و لذت بردن از آن می کاشتند.
حالا 6 قرن است که دیگر نرگس در رگ و خون مردمان دیار خوسف ریشه دوانده و اگر خوسف زنده است به واسطه چشمان شهلای نرگس آن است آن هم در فصلی که پایان حیات دیگر گل ها و گیاهان است.
اگر خوسف شناخته شده در ایران است به واسطه عطر ناب نرگس آن است زیرا عطری که نرگس کویر دارد حتی نرگس دیار نرگس ها یعنی شیراز هم ندارد طوری که اهالی شیراز هم گاهی سفارش گل نرگس به نرگس کاران خوسف می دهند.
به علاوه همان طور که قرن ها قبل سعدی و حافظ در دیار نرگس از چشمان این گل سخن گفته اند در سرزمین خوسف هم مولانا ابن حسام خوسفی از آن سخن گفته است.
حال این روزهای نرگس زارهای خوسف که امروز میزبان عکاسانی است که لنز دوربین شان را به روی این گل چرخانده اند به واسطه سرمای ناگهانی آذر ماه چندان تعریفی ندارد اما بازهم صفای نرگس را نمی شود نادیده گرفت زیرا اگر کمی هوا گرم تر شود نرگس ها چشم گشوده و نرگس زار ها یک دست زرد رنگ خواهد شد و بهار را در زمستان به دامن مزارع و باغ ها همانند سال های قبل خواهد برد.
پیشینه نرگس
برای دستیابی به پیشینه نرگس باید همکلام شد با آن هایی که هر روز به واسطه باغ های نرگسی که نسل اندر نسل به آن ها رسیده پا در آن می گذارند و سرمست از عطر نرگس شاعرمی شوند و بیت بیت شعرشان بوی نرگس می دهد.
باید سراغ آن پیره زنانی رفت که برای به دست آوردن لقمه نانی حلال سله هایشان را پراز دسته های گل نرگس می کنند و از خوسف به بیرجند می روند.
باید به سراغ نرگس کارانی رفت که سال های پس از خدمت در دستگاه های دولتی را به کاشت و تولید این محصول استراتژیک(مهم) می گذرانند.
باید به سراغ آن هایی رفت که از وطن آن ها نرگس به دیگر نقاط رفته و این ها مبدا و خاستگاه نرگس خوسف اند.
به گفته یکی ازمطلعان خوسف که خود تحقیقاتی در زمینه گل نرگس داشته است می توان ادعا کرد که زادگاه گل نرگس در شرق کشور «نرگس کوه» یا «کوه نرگسی» یا به لهجه محلی «کوه نرگسو» است که در فاصله 13 کیلومتری شهر خوسف و در جهت غرب یا قبله خوسف قرار دارد.
نرگس وحشی
مشهور است که این کوه، نرگس وحشی دارد زیرا نرگس وحشی با نرگسی که در باغ ها می بینیم از نظر طول ساقه فرق دارد. همچنین نرگس وحشی دارای اسانس بالایی هم هست و به احتمال زیاد هم جنبه دارویی آن از گذشته های دور مدنظر ساکنان این دیار بوده است.
به علاوه این گل تا نیم قرن قبل در خوسف جنبه تجاری نداشته و اهالی آن از نرگس به عنوان دارو، دیدن و لذت بردن و هدیه دادن استفاده می کردند.
آن طور که دکتر «محمد علی رحیمی» می گوید: نمی توان اعلام کرد که به طور دقیق چه زمانی نرگس از نرگس کوه به باغ ها آورده و اهلی شده است اما افسانه ای مردم خوسف تعریف می کنند که قرن های قبل گذر چوپانی به نرگس کوه می افتد و وقتی این گل زیبا را در دامن صحرا می بیند پیازش را به خانه می آورد و نشا می کند.
دیگر این که در فرهنگ و ادبیات عامه مردم این دیار به ویژه در دوبیتی ها و حتی قدیمی ترین ماخذ یعنی اشعار مولانا محمدبن حسام خوسفی که از شعرای قرن هشتم و نهم است می توان رد پای گل نرگس را یافت. از زمان حیات این شاعر پرآوازه حدود 5 تا 6 قرن می گذرد و ابن حسام هم بیش از حد به نرگس پرداخته است . این هم را باید در نظر داشت که گل نرگس در ادبیات فارسی و عرب و منطقه خاورمیانه گل پررنگی است و به ویژه در ادبیات شیعی حضور این گل پررنگ تر هم هست.
به عقیده وی چون در اشعار ابن حسام خوسفی بیشتر از معمول به این شعر پرداخته شده می توان حدس زند که حداقل در آن زمان هم به واسطه این که شغل شاعر زراعت و کشاورزی بوده گل نرگس به صورت اهلی شده در خوسف کشت می شده است.
کاشت این گل هم به براساس آنچه به تجربه دیده شده به صورت مستقل نیست زیرا اگر نرگس در سایه و نقطه ای دور از آفتاب باشد بهتر گل می دهد به همین واسطه مزارع یک دست گل نرگس در خوسف نداشته ایم. دیگر این که چون خوسف انار خیز بوده زیردرخت های انار این گل را می کاشتند تا در تابستان به واسطه برگ های این درختان گرما به آن آسیب نرساند و در زمستان هم با ریختن برگ ها نور مورد نیاز آن تامین شود.
بنا به گفته عضو شورای اسلامی خوسف حدود 50 تا 60 سال قبل گل نرگس جنبه تجاری پیدا کرد و وارد بازار شد طوری که به دلیل مرکزیت یافتن بیرجند و حاکم نشین بودن این شهر بیشتر گل تولیدی خوسف به بیرجند عرضه می شد.
بازنشسته آموزش و پرورش است اما به جای این که سال های پس از خدمت را در خانه بگذراند به شغل کشاورزی به واسطه آب و زمینی که داشته روی آورده و در کنار پرورش محصولاتی مانند پسته، انار، زرشک و ... زیر درختان را نرگس کاشته و از درآمدی هم که از این کار دارد خرسند است.
دراین سال های پس از خدمت«غلام رضا حاجی زاده» که در روستای کلاته ملک خوسف مشغول به کاشت، داشت و برداشت حدود نیم هکتار نرگس است چند بار مجبور شده پیازهای نرگس ها را کم کند طوری که امسال از محل فروش آن یک میلیون و 500 هزار تومان درآمد داشته است.
به علاوه چون گل های نرگسش را زیر درختان پرورش داده زودتر از بقیه مزارع به گل می نشیند یعنی یک ماه جلوتراز زمانی که بقیه نرگس زارهای خوسف گل می دهد و اگر سرمای هوا به 7 تا 8 درجه سانتی گراد نرسد در هفته 4 تا 5 هزار شاخه از سطح زیرکشتش برداشت می کند.
توسعه نمی دهم
همچنین چون در کنار دیگر محصولاتش گل نرگس را پرورش می دهد به گفته وی نیاز به کود و آب دهی زیادی ندارد و همان آبی که سرموعد به دیگر محصولات باغ می دهد کفاف گل های نرگس را می دهد اما چون بازار فروش و سردخانه در استان نیست و شاید محصولش روی دستش بماند در حال حاضر برنامه ای برای توسعه آن ندارد.
این موضوع را هم یادآور می شود که چون عطر گل نرگس خوسف در ایران بی نظیر است علاوه برسفارشی که از شهرهایی مثل زاهدان، مشهد، اصفهان و بیرجند دارد از شیراز که مرکز تولید گل نرگس است هم دارد.
به گفته وی عطر نرگس خوسف در بین 17 استان پرورش دهنده این گل، تک است.
در مسابقاتی هم که برای گل نرگس برگزار می شود بیشتر ساقه و عطر آن مدنظر قرار می گیرد و آن طور که یک پرورش دهنده گل نرگس در روستای آریش می گوید: گل های نرگس خوسف به ویژه این روستا و روستای دستگرد که مرکز و زادگاه این گل است دراین زمینه همیشه زبانزد بوده و گوی سبقت را ربوده است.
به گفته وی هرچند آب قنات این روستا خشک شده اما اگر بارندگی پاییز به موقع باشد و نرگس زارها سرما نزند سالانه 15 میلیون تومان از محل فروش گل ها درآمد دارد.
همچنین دربرخی از روزها از هر قطعه زمین زیرکشت نرگس 5 تا 6 هزار شاخه برداشت می شود.
اوج شکوفایی نرگس
مدیر جهاد کشاورزی خوسف هم اشاره ای به اوج شکوفا شدن گل نرگس از نیمه های آبان تا نیمه های دی ماه دراین شهرستان دارد اما به این موضوع هم اشاره می کند که در برخی نقاط از ابتدای آبان برداشت گل نرگس شروع می شود.
مهندس«رضوی» سطح زیرکشت گل نرگس را پایین می داند زیرا به دلیل فرهنگ غنی دیار خوسف بیشتر این گل را به عنوان هدیه دادن به دیگران پرورش می دادند و خیلی به تجاری بودن آن توجهی نداشتند اما چند سالی است که در سبد معیشتی مردم شهرستان قرار گرفته و از لحاظ تجاری به آن توجه می شود.
به گفته وی هرچند سطح زیرکشت گل نرگس در خوسف کم است اما ارزش افزوده آن در واحد سطح بالاست طوری که اگر شرایط آب و هوایی مناسب باشد و باران های پاییزی هم به مدد نرگس کاران بیاید حدود 12 میلیون شاخه گل نرگس در خوسف برداشت می شود که منفعت نرگس کاران 4 میلیارد تومان می شود.
سطح زیرکشت نرگس در خوسف تا سال گذشته 210 هزار متر مربع بوده که در سال زراعی امسال حدود 30 هزار متر مربع به آن افزوده شده و به 240 هزار متر مربع رسیده است. 75 خانواده در خوسف بنا به اطلاع وی بهره بردار گل نرگس هستند و از این محل درآمد آن ها تامین می شود.
بخش عمده سطح زیرکشت گل نرگس هم چون از قبل به صورت پراکنده بوده در باغ های میوه است اما اکنون به سمتی حرکت می شود که ایجاد مزارع یک دست و وسیع تر در دستور کار قرار گیرد تا به لحاظ اقتصادی به صرفه تر باشد.
مدیر جهاد کشاورزی خوسف با بیان این که خیلی از استان ها سطح زیرکشت خیلی بیشتری از خراسان جنوبی دارند می افزاید: دراین زمینه خراسان جنوبی رتبه پنجم را دارد و خوسف هم در استان رتبه اول را با توجه به کیفیت بسیار عالی که عطر نرگس این شهرستان دارد به خود اختصاص داده است.
امتیازهای نرگس خوسف
اما آن چه به نظر «رضوی» گل نرگس خوسف را در ایران ممتاز کرده شرایط اقلیمی و آب و هوایی و رطوبت کم و خشکی منطقه است که سبب شده تا عطر و اسانس نرگس خوسف نسبت به بقیه نقاط کشور بهتر و با کیفیت تر باشد.
به علاوه خاک منطقه که از نوع گچی است نیز سبب شده تا کیفیت و ماندگاری گل نرگس خوسف را در کشور نسبت به بقیه نقاط سرآمد کند.
وی از در دستور کار بودن برنامه های به زراعی برای اقتصادی تر کردن گل نرگس در خوسف خبر می دهد و می گوید: هر چه ساقه گل نرگس بلند تر باشد بازار پسند تر است به همین دلیل به دنبال این هستیم که گل های نرگسی با ساقه های بلند تر تولید کنیم و همچنین تولید گل در واحد سطح را افزایش دهیم. همچنین برآنیم پیازهای مرغوبی را اصلاح نژاد کرده و تولید کنیم تا گل های نرگس مرغوب تری را به بازار تحویل دهند.
این مقام مسئول، عمده بازار مصرف گل نرگس را هم بیرجند ، زاهدان، اصفهان، مشهد و تهران اعلام می کند و ادامه می دهد: در سال هایی که گل زیاد است بازار روزمره گل نرگس کشش خرید آن را ندارد پس باید در راستای صادرات گل نرگس اقدامات خوبی انجام شود و دیگر این که فراوری این گل به ویژه اسانس گیری آن را دردستور کار قرار دهیم چون این کار در کشور انجام نمی شود.
موضوع دیگر دراین زمینه افزایش ماندگاری آن از یک هفته تا دو ، سه ماه است که امیدواریم شرکت های دانش بنیان به کمک این محصول استراتژیک خراسان جنوبی آمده و زمینه های فراوری و ماندگاری آن را فراهم کنند.
شاید تنها نقطه امید پیره زنان خوسفی هم برای به دست آوردن رزقی حلال آن هم به واسطه تنها گلی که ناز آن در زمستان خریدار دارد همین نرگس ها باشد که دسته دسته، آن را در سله ها گذاشته به سوی بیرجند برای فروش آن می روند.
ارسال دیدگاه
ضمن تشکر از بیان دیدگاه خود به اطلاع شما رسانده می شود که دیدگاه شما پس از تایید نویسنده این مطلب منتشر خواهد شد.
فرخ نژاد-دراین سال ها از جنبه تجاری از گل نرگس خوسف به عنوان یک محصول استراتژیک(مهم) استان غفلت شده که با برگزاری جشنواره و همایش ها باید این جنبه را احیا و دوباره زنده کرد.
