مرثیه ای برای تعزیه خراسان جنوبی
زهرا خسروی-شیپور نواخته می شود، آهنگ عزا در فضا می پیچد، جمعیت در حسینیه منتظرند تا نظاره گر مراسمی متفاوت از شهادت حضرت زهرا(س) باشند، اعضای گروه یکی یکی با هیبتی متفاوت وارد می شوند، صورت برخی با تورهای رنگی پوشانده شده است.
گروه پیش خوانی را به رسم اعلان شروع مراسم تعزیه آغاز می کند؛ دل ها کم کم آماده می شود، مداح شروع به نوحه سرایی می کند و از غم نامه حضرت زهرا(س) می خواند، اشک پهنه صورت تماشاگران را می شوید.
هر چه بیشتر می گذرد، بر جمعیت افزوده می شود، زن و مرد، کوچک و بزرگ دور گروه خیمه زده اند تعزیه پیش می رود تا وقایع روزهای غمبار اهل بیت(ع) را بر خاطرها حک کند، صداهای حزین و نقشی که به خوبی در قالب آن رفته اند بر ذهن و قلب بیننده می نشیند. گروهی خودجوش و مردمی هستندکه تعزیه حضرت زهرا(س) را با عشق و بدون چشمداشتی اجرا می کنند هر چند کارشان بر دل می نشیند اما دلشان به واسطه بی توجهی ها گرم نیست.
سرپرست گروه تعزیه عاشقان اهل بیت(ع) هرچند این کار را هنری مردمی می خواند اما همکاری و حمایت نهادها را برای رونق آن ضروری می داند و به نبود مکان ثابت برای تمرین و اجرای تعزیه اشاره و اضافه می کند: خانه تعزیه و نقالی به این منظور شکل گرفت اما هم اکنون تعطیل است و گروه ها امکان استفاده از آن را ندارند.
«شهابادی» نسخه میرعزا را از رایج ترین متون تعزیه بیان می کند که در گذشته در مناطقی مانند مود، آرین شهر و... اجرا می شد اما به دلیل این که در خراسان جنوبی به طور کامل گردآوری و ثبت نشده برخی نسخه ها از اصفهان تهیه می شود.
او به پیگیری برای استفاده از حسینیه امام رضا(ع) برای اجرای مراسم تعزیه در استان اشاره و اضافه می کند: اگر مکان ثابتی در اختیار گروه ها باشد این هنر آیینی رونق بیشتری می گیرد و جایگاه مناسب خود را در کشور به دست می آورد.
به گفته وی، تعزیه حضرت زهرا(س) مظلوم واقع شده و سالی یک بار آن هم در دهه فاطمیه برگزار می شود اما تعزیه حر، مسلم، حضرت علی اکبر و... در هر مناسبتی خوانده می شود.
هنرمند دیگری از همین گروه تعزیه که از شش سال قبل وارد این عرصه شده است می گوید: وضعیت تعزیه در خراسان جنوبی قابل مقایسه با یزد نیست چرا که یزد مهد این هنر آیینی بوده اما در بیرجند این مراسم فراموش و بسیار کمرنگ شده هر چند در چند سال اخیر وضعیت بهتر شده است.
به نظر «اسماعیل راست بود» که در نقش مخالف خوان تعزیه ایفای نقش می کند، با وجود تبلیغات و نصب بنر و... هنوز استقبال مردم آن طور که باید نیست هرچند که برخی گروه های استان با تمرین وارد صحنه نمی شوند در حالی که برای اجرا باید ماه ها یا هفته ها تمرین شود.
او وجود متن های زیادی برای مراسم تعزیه بیان می کند که نسخه میر عزا، قزوین، اصفهان و... نمونه ای از آن است اما چون قدیمی ترین و پرمحتواترین آن نسخه میرعزاست، اعضای گروه آن را اجرا می کنند و نسخه آن هم در اصفهان سفارش می شود.
عضو هیئت علمی دانشگاه بیرجند هم با بیان این که به مناسبت 365 روز سال تعزیه و متن وجود دارد، می افزاید: در گذشته استقبال از تعزیه بیشتر بود و هر مراسمی بانی خاص خود را داشت و در مناسبت های مختلف به ویژه ایام محرم و شهادت ائمه(ع) به طور مرتب برگزار می شد اما حالا به دلیل از بین رفتن و در دسترس نبودن بخشی از متون، ورود رسانه های سمعی و بصری، فیلم ها و... استقبال کمرنگ و منحصر به دهه اول محرم شده است.
دکتر «شاطری» می گوید: متون مکتوب به جامانده از دوره قاجار نشان دهنده برپایی مراسم تعزیه در خراسان جنوبی است حتی براساس شواهد، تعزیه در روستای سرخنگ، سرایان، آرین شهر و... قدمت 150 تا 200 ساله دارد.
وی می افزاید: جمع آوری متون تعزیه در استان طبق سلیقه و علاقه شخصی انجام شده و براین اساس تاکنون 11 «مجلس» را چاپ و منتشر و حدود 30 مجلس دیگر هم جمع آوری کرده ام که برای چاپ به حمایت نیاز دارد.
تقلید از دیگر استان ها
وی اجراهای بومی و اصیل در استان را محدود می داند و مهم ترین آسیب های تعزیه در منطقه را تقلید از دیگر شهرها مانند اصفهان، خوانسار و... بیان می کند که ممکن است با فرهنگ استان ارتباط چندانی نداشته باشد و به اعتقاد وی، اجراهای اصیل و سنتی بیشتر به روستاها و نقاطی منحصر شده که کمتر دستخوش تغییر است.
به گفته وی، زمانی که داشته های خود را باور نکنیم و به سمت تقلیدهای دیگر مناطق برویم نمی توانیم مانند آن ها اجرا کنیم و آن چه که خودمان هم داشته ایم را فراموش می کنیم و به اذعان برخی صاحب نظران کشور می توان اصیل ترین آهنگ ها و اشعار تعزیه را در مراکز دورافتاده که دچار تغییر نشده است، یافت.
تعزیه مناسبتی
به گفته وی، اجرای تعزیه در استان منحصر به دهه اول محرم یا برگزاری سوگواره است که شاید در کنار آن کارگاه آموزشی هم برگزار شود، در حالی که خانه تعزیه و نقالی با هدف پیگیری این موضوع ها شکل گرفت اما تاکنون اقدامی اساسی که تاثیر مثبتی داشته باشد، انجام نشده است.
وی بر ضرورت آموزش در این زمینه تاکید می کند و معتقد است اداره فرهنگ و ارشاد به تنهایی نمی تواند کاری انجام دهد و به حمایت دیگر نهادها و افراد بومی نیاز دارد، البته دولت نباید متولی باشد چرا که در این صورت نخواهد توانست به راه خود ادامه دهد و تاثیرگذاری لازم را داشته باشد.
او نسخه های تعزیه را به دو دسته تقسیم می کند؛ نسخه های اصیلی که توسط افراد معتبر و آشنا به تاریخ و فنون ادبی سروده شده و دوم نسخه های ضعیفی که توسط افراد کم سواد که به مقاتل معتبر دسترسی نداشته اند، نقل شده است، هرچند این نکته را نباید فراموش کرد که تعزیه و شبیه خوانی عین تاریخ را روایت نمی کند بلکه حوادث صدر اسلام یا وقایع کربلا را با خوانش یا الگوبرداری همراه با جلوه های هنری که با اصل دین و مذهب در تضاد نباشد، روایت می کند.
به گفته وی، می توان اشعار جدیدی وارد تعزیه کرد اما نباید ساختار اصلی و اولیه تعزیه آسیب ببیند و این کار باید توسط افرادی که با هنر شبیه خوانی آشنایی کامل و سواد علمی و عملی دارند، انجام شود.
او تاکید می کند: انجام کارهای علمی در زمینه تعزیه بر رونق این هنر می افزاید اما باید زمان گذاشت و از صاحب نظران استانی و کشوری به ویژه در بحث آموزش به گروه ها استفاده کرد اما چون تعزیه محدود به دهه اول محرم است، همان روزها کاربرد دارد و سپس فراموش می شود.
وی اضافه می کند چون در گذشته تعزیه در حسینیه ها و تکایا برگزار می شد و بانیان خاصی داشت و افراد از آن حمایت مالی و معنوی می کردند رونق بیشتری داشت اما حالا بیشتر توسط نهادها و به طور مناسبتی اجرا و بهره برداری های مقطعی از آن انجام می شود در حالی که تعزیه هنری بومی و مردمی است که باید توسط مردم برگزار و حمایت شود.
وی از آسیب های دیگر این هنر اصیل که در خراسان جنوبی کمتر دیده می شود، به زرق و برق حاشیه های آن اشاره می کند که گاهی از متن بیشتر است به عنوان مثال گاهی موسیقی آن قدر پررنگ می شود که متن را تحت الشعاع قرار می دهد یا لباس ها آن قدر زرق و برق دارد که همه را متوجه می کند در حالی که این موارد باید معقول باشد چرا که معنویت را کمرنگ و توجه مخاطبان را از متن و فلسفه اصلی تعزیه دور می کند.
دکتر «مفید شاطری» پیش خوانی را در جذب مخاطب و معرفی وضعیت کلی تعزیه موثر می داند و آن را دارای ارزش هنری موسیقیایی و اعلانی برای آغاز مراسم بیان می کند و می افزاید: در گذشته برای تمام مجالس تعزیه پیش خوانی متناسب با حال و هوای آن انجام می شد اما هم اکنون گروه های استان به ندرت آن را اجرا می کنند هرچند در برخی روستاها به ویژه سرخنگ همچنان انجام می شود.
او کارکرد بسیاری از حسینیه های موجود در شهرها را برای شبیه خوانی بیان و تصریح می کند: در گذشته یکی دو دهه به طور کامل شبیه خوانی و تعزیه در حسینیه ها به ویژه نواب و شوکتیه اجرا می شد اما در زمان پهلوی دوم تعطیل شد و پس از مدتی، دوباره رونق گرفت.