در قرآن و آیین های تربیتی اسلام به نیکوکاری، نوع دوستی و تقوای الهی سفارش و بر رسیدگی به فقرا، محرومان و اکرام ایتام به ویژه در ماه رمضان بسیار تاکید شده است. پیامبر(ص) و ائمه (ع) نیز بارها به توجه به این فضیلت ها سفارش کرده اند. درباره لزوم توجه به فقرا و نیازمندان و همچنین ایتام در ماه رمضان دلایل متعددی چه در احادیث و چه در روایات بیان شده است.
یک کارشناس مذهبی در این باره می گوید: در بیشتر موارد پس از اقامه نماز توصیه به پرداخت زکات شده است که عمده مصرف آن برای نیازمندان و فقراست یعنی اول عبادت خداوند و بعد توجه به فقرا، هر جا که دستور به اقامه نماز شده بعد از آن به ایتاء زکات امر شده است. برای نمونه خداوند در سوره بقره آیه 43 بلافاصله بعد از امر به نماز پرداخت زکات را توصیه می کند، آیه 110 همین سوره هم دلالت بر آن دارد و در بیشتر موارد این دو نکته کنار هم آمده اند.
حجت الاسلام «مشرفی» نکته بعدی را دریافت کنندگان زکات مطرح و به آیه 60 سوره توبه اشاره می کند که می فرماید: صدقات برای فقرا، مساکین و افراد دست اندرکار تهیه آن است، گروه چهارم افرادی که با پرداخت زکات قلب شان به اسلام گرایش می یابد و در نوبت بعد بدهکاران، آزاد کردن برده، همه امور خیریه و در راه ماندگان هستند.
وی ادامه می دهد: در ماه رمضان به طور ویژه برای کمک به فقرا و مساکین تاکید شده است و برای افطاری دادن اگر چه ساده و حتی نیمی از خرما باشد. در پایان رمضان و عید فطر هم به زکات فطریه می پردازیم، افراد توانمند که وضعیت مالی شان طوری است که می توانند خانواده خود را تامین کنند واجب است به ازای هر فرد خانواده ساعی را و همچنین فقرا و نیازمندان را کمک کنند و این موضوع نشان می دهد زکات فطره واجب است و به فقرا و نیازمندان پرداخت می شود.
در روایت ها
وی به روایتی از امام صادق(ع) هم اشاره می کند که پرداخت زکات فطره واجب و نشان دهنده کمک به فقرا و نیازمندان است و می فرمایند «تکمیل شدن روزه شما وابسته به این است که زکات فطره را پرداخت کنید».
در خطبه شعبانیه که پیامبر اکرم(ص) آن را خواندند ابتدا فرمودند ماه خدا با برکت، رحمت و مغفرت به شما رو کرده است سپس فضیلت ها و اعمال ماه رمضان را بیان کردند. یکی از تعابیر پیامبر(ص) این است که در رمضان به فقرا و مساکین صدقه دهید و به آن ها کمک کنید.
وی با اشاره به این فرموده پیامبر(ص) توضیح می دهد: گرسنگی و تشنگی ماه رمضان یادآوری قیامت است برای این که فکر کنید فقرا با سفره خالی چه وضعیتی دارند شرایط آن ها را درک کنید و این سبب می شود که به آن ها کمک کنید.
البته کمک به فقرا هم نباید منتی از طرف فرد توانمند باشد بلکه باید خوشحال باشد که توفیق و فرصتی پیدا کرده است تا از آن چه که خدا در دنیا به او امانت داده به درستی هزینه کند تا در شرایط نیازمندی روز قیامت به فریادش برسد که اگر غیر از این باشد در قیامت از او سوال می شود که شما با فقرا و مساکین چه کردید در حالی که توان کمک کردن داشتید و آن جا انسان شرمنده می شود.
حجت الاسلام «مشرفی» می گوید: در روایت ها آمده صدقه قبل از آن که به دست نیازمند برسد به دست خدا می رسد جالب این که آن چه صدقه و خیرات هم می دهد خداوند به انسان بخشیده و با صدقه دادن خداوند از او قبول می کند البته شرایط این کار این است که کمک و صدقه را توفیق و لطف الهی بداند و پنهان، مخفی و در اولین فرصت کمک دهد تا آبروی مستمند حفظ شود.
وی یادآوری می کند: در قرآن آن قدر در بحث کمک به فقرا و نیازمندان تاکید شده است که بلافاصله بعد از امر به نماز، توصیه به زکات آمده و در جاهای مختلف مطرح شده که اگر فردی از فقرا و نیازمندان روی برگرداند یا به آن ها روی ترش کند قرآن آن ها را مذمت می کند.
این کارشناس مذهبی ادامه می دهد: قرآن در جاهایی به انفاق به فقرا و نیازمندان در راه خدا توصیه کرده است اما عده ای که بخل ورزیدند آن ها را مذمت می کند: « شما که بخل ورزیدید بر افراد بخل نکردید بلکه در واقع به خودتان برمی گردد و فردا (قیامت) شرمنده می شوید» وگرنه برای خدا کاری ندارد، اگر می خواست همه نیازمندان را هم بی نیاز می کرد اما این طبقه بندی و شرایط جامعه برای آزمایش است تا معلوم شود افرادی که سرمایه های خدا را در دست دارند آیا رحم و مروت دارند تا به نیازمندان کمک کنند ضمن این که فقرا هم مورد آزمایش هستند که آیا ایمان خود را حفظ می کنند یا سراغ گناه، دزدی و... می روند، شرایط برای هر دو مایه آزمایش است.
او ماه رمضان را فرصت ناب و طلایی می خواند تا بسیاری بار کوتاهی، غفلت و گناهان خود را با این توصیه ها و خدمات سبک کنند و یک بخش این موضوع کمک به فقرا و نیازمندان و قسمتی هم عبادت، احیا و... است .
توجه به ایتام در قرآن
وی به سفارش زیاد برای اکرام ایتام در قرآن اشاره می کند و می افزاید: در سوره ضحی خطاب به پیامبر(ص) آمده است «یتیم را از خودت نران و با قهر و روی ترش او را از خود دور نکن» یعنی نسبت به ایتام وظیفه داری که به آن ها رسیدگی کنی، در سوره فجر هم آمده برخی به دنبال این هستند که جیب خودشان را از مال یتیم پر کنند و به فکر اکرام و بزرگداشت یتیم نیستند. در حالی علاوه بر تامین نیازهای مالی، اقتصادی و امکانات وظیفه دارند به مسائل روحی، هویت و... ایتام هم توجه کنند.
وی به آیه ای در سوره ماعون اشاره می کند و می گوید: « چه کسانی اهل تکذیب دین هستند یکی از ویژگی هایشان دور کردن یتیم و از خود راندن است»، از یک طرف می گوییم چنان چه فردی برخورد زشت و نامناسبی با یتیم داشته باشد بویی از دین و ایمان نبرده است و شاید در ظاهر اسلام آورده باشد اما در واقع بویی از دین نبرده زیرا اسلام می گوید آیا کسی را می شناسی که دین را تکذیب می کند، این همان فردی است که یتیم را از خود دور می کند.
تاکید بیشتر در رمضان
به نظر وی در رمضان بر توجه به ایتام تاکید بیشتری شده است زیرا در این ماه انسان در شرایط قرب خدا، دوری از گناه و بالاتر از زندگی عادی است و آمادگی بیشتری برای توجه به مسائل دیگر دارد. رمضان فرصت خوبی است تا چنان چه در طول سال زمانی برای رسیدگی به فقر و ایتام نداشته است از این شرایط با دل های آماده و درک موقعیت استفاده کند.
وی درباره وظیفه بودن یا نبودن کمک به فقرا و مساکین می گوید: زکات اقسام واجب و مستحب دارد و به دارندگان 9 شرط تعلق می گیرد که طلا، نقره، شتر، گاو ،گوسفند و غلات از آن جمله است، پرداخت زکات فطره رمضان هم واجب است ولی زکات شامل صدقات جاریه نیز می شود.
وی در پایان سخنانش هدایت جامعه در مسیر رعایت حق فقرا و مساکین را وظیفه ای می داند که با تبلیغ و رساندن احکام دینی به مردم توسط مبلغان و روحانیت میسر می شود و از طرفی هم رسانه ها نقش مهمی در این راه دارند.