فرخ نژاد - خشکسالی که نوار مرز را درنوردید ابتدا منابع آبی روزمینی و سپس منابع زیرزمینی را هدف قرار داد و هر چه بر بی مهری آسمان افزوده شد به همان نسبت نیز اقتصاد مرزنشین لطمه دید طوری که مرزنشینان از نفس افتادند و بیشتر آن ها چاره را در مهاجرت دیدند.
علاوه بر این تعطیلی سه بازارچه مرزی یزدان، گلورده و دوکوهانه نیز به اقتصاد مرزنشینان بیش از پیش لطمه زد و همان کورسوی امیدی که برای روستاییان مرزنشین در این نقاط روشن بود هم به خاموشی گرایید.
سوال این جاست که اگر بخواهیم چراغ اقتصاد مرزنشینان بیش از این کم سوتر نشود باید چه کنیم؟
آن چه اقتصاد مرزنشینان در گام اول این چرخه نیاز دارد، آب است اما وقتی بیشتر این مرزنشینان حتی آب آشامیدنی ندارند پس اولویت اول بخش حاکمیت هم باید تامین آب این نقاط باشد.
به گفته مدیر عامل شرکت آب منطقه ای، این شرکت به دنبال توسعه کشاورزی در مرز نیست زیرا تجربه هایی که از گذشته در مورد این موضوع دارد چندان رضایت بخش نیست و نمونه آن نیز به حفر 12 حلقه چاه کشاورزی در دشت خوشاب برمی گردد زیرا اهدافی که دنبال می شد هیچ کدام تحقق نیافت.
از دید مهندس«حسین امامی» در برنامه های تدوین شده از سوی مسئولان مرتبط در بخش کشاورزی، توسعه این بخش را در نظر ندارند بلکه بهبود آن را دنبال می کنند یعنی به دنبال راه ها و محصولاتی هستند که نیاز کمتری به آب دارد.
وی چالش خراسان جنوبی در مرزها را مربوط به آب شرب می داند و این که وظیفه شرکت آب منطقه ای به عنوان حاکم بخش آب تامین این زیرساخت اساسی و حیاتی است.
طرح های آب رسانی مرزی
این مسئول اشاره ای به پروژه های آب رسانی که برای شهرستان های مرزی استان تعریف شده دارد و نمونه آن را پروژه ای اعلام می کند که در شهرستان های زیرکوه و قاینات اجرا می شود.
به گفته «امامی» با عملیاتی شدن این طرح بزرگ آب رسانی علاوه بر تامین آب چهار شهر قاین، حاجی آباد، اسفدن و زهان آب 10 مجتمع روستایی واقع در مسیر این پروژه نیز به صورت پایدار تامین خواهد شد.
همچنین برای شهرستان مرزی درمیان نیز همانند پروژه ای که در قاین و زیرکوه به اجرا درمی آید طرح آب رسانی تعریف شده است که علاوه بر تامین آب شهرهای طبس مسینا، گزیک و اسدیه آب روستاهای پرجمعیت و بزرگ این شهرستان و روستاهای مرزی در مسیر آن به صورت پایدار و همیشگی در برنامه است.
وی با بیان این که برای شهرستان های سربیشه و نهبندان نیز برنامه هایی مانند دیگر شهرستان های مرزی استان در دستور کار است می افزاید: اگر در این زمینه درست عمل و دغدغه آب شرب مرزنشینان رفع شود در کنار آن آب های کمی برای ایجاد و توسعه صنایع دستی و صنایع کوچک روستایی نیاز است که با تامین آن می توان توسعه اقتصادی منطقه را شاهد بود.
آب برای کشاورزی نداریم
وی با تاکید دوباره بر این که آب برای کشاورزی نداریم در عین حال به این موضوع نیز اشاره دارد که در مناطق مرزی فقط سد رزه را داریم که امسال 300 هکتار از زمین های پایین دست این سد به زیرکشت می رود زیرا حدود دو سال است که این شرکت شبکه اصلی را اجرا کرده و شبکه های فرعی را نیز باید جهاد کشاورزی ایجاد کند.
نکته دیگری که او به عنوان یک کارشناس حوزه آب یادآور می شود این است که چون محدودیت منابع آبی از خصیصه های ذاتی استان است پس تنها کشاورزی و دامداری در سبد اقتصاد خانوار روستایی، مرزنشین و عشایر نیست بلکه در کنار این ها از گذشته صنایع دستی و زیرشاخه های آن نیز در سبد خانوار قرار داشته است.
به گفته وی حالا که کشاورزی و دامداری از رونق افتاده وقت روستایی و مرزنشین نیز آزادتر است و می تواند خانه را به کارگاه اقتصادی تبدیل کند.
هر چند صنعت فرش دست باف استان از دهه 70 به بعد زمین خورده و بسیاری از دارهای قالی پایین آمده است اما نمی شود فقط متکی به کشاورزی و دامداری بود در حالی که در این خشکسالی ها رمق این منابع درآمدی روستاییان و عشایر نیز گرفته شده است پس باید به سمت توسعه صنایع دستی و صنایع کوچک روستایی کم آب بر برویم.
علاوه براین در سال های اخیر با تغییری که در اقتصاد روستایی رخ داده است صنایع خانگی توسعه و گسترش یافته و اگر این چرخش اقتصادی با دیگر لایه های درآمدی روستاییان و عشایر ترکیب شود می تواند سبد معیشتی قابل قبولی برای مرز و دیگر نقاط استان باشد. همچنین تجربه نشان داده است که توسعه کشاورزی و دامپروری در استان نمی تواند پاسخگوی نیاز روستاییان و کشاورزان باشد و باید به دنبال معیشت جایگزین در این نقاط بود.
نگاه حذفی نباید داشت
آن طور که عضو هیئت علمی دانشگاه بیرجند هم به عنوان یک کارشناس در مورد اقتصاد مرز در خراسان جنوبی نظر می دهد این است که به دلیل تغییرات اقلیمی رخ داده اقتصاد مرزنشینان استان در حوزه کشاورزی و دامداری دچار نقصان فوق العاده ای شده است اما نمی توان نگاه حذفی یا جایگزینی به آن داشت.
هر چند ممکن است نگاه جایگزینی در بلند مدت پاسخ دهد اما ابتدا باید به این مسئله نیز توجه داشت که شغل و درآمد جایگزینی که به مرزنشین پیشنهاد می شود را می پذیرد یا نه که به طور حتم خیلی به ندرت اتفاق می افتد که بتوان فرهنگی که کشاورز و دامدار با آن خو گرفته است را تغییر داد. به علاوه لازم است روش های کشت جدید یا محصولاتی که نیاز به آب کمتری دارد به آن ها پیشنهاد شود.
دکتر «احمد بخشی» با بیان این که در سه دهه گذشته با حفر بی رویه چاه های عمیق، کشاورزی و دامداری در مرز را محدود کردیم می افزاید: لازم است به طور حتم منابع تامین آب کشاورزی آن ها از جمله قنات ها با به سازی و مرمت حفظ شود تا ماندگاری و تثبیت جمعیت در مرز را داشته باشیم. به گفته مدیر گروه پژوهشی افغانستان شناسی دانشگاه بیرجند مسئله قابل اهمیت دیگر در این حوزه این است که نباید اقتصاد مرز را محدود به کشاورزی و دامپروری کرد بلکه مرز یک نوع تعامل است و نقطه ای است که با اقتصاد سیاسی می توان آن را تقویت کرد به همین دلیل باید فعالیت های مرز را از طریق اقتصاد سیاسی یا وابستگی هایی که از راه فعالیت های تجاری مانند بازارچه ها و تعاونی های مرزنشین که مختص آن هاست گسترش داد.
همچنین باید این موضوع را نیز در نظر داشت که نباید انجام فعالیت های مرزی معطوف به کارت مرزنشینی که اکنون وقت بسیاری از مرزنشینان را برای دریافت، تمدید و... می گیرد باشد بلکه مرزنشین باید بتواند بدون این کارت نیز برخی از کارهای تجاری را که ارزش افزوده بالایی دارد تولید کند یا تعاونی هایی تشکیل شود که با جمع کردن سرمایه های کوچک مردم و افراد محلی از این طریق بتوانند فعالیت اقتصادی را به سرانجام برسانند.
زیرساخت تامین اقتصاد مرز
مسئله قابل تامل دیگر از نظر او این است که امنیت مرز و اقتصاد مرز فقط با مرزنشین تامین نمی شود و زیرساخت تامین اقتصاد مرز به روابط بین المللی، سیاست خارجی و کارگزاری قوی در استان های مرزی مانند خراسان جنوبی برمی گردد.
همچنین نباید از تعاملات بین المللی و روابط دوجانبه همسایگان نیز در مرز غافل شد و با ابراز تاسف در ایران عوامل مختلفی دست به دست هم می دهد تا اقتصاد مرز را دچار نوسان کند.
علاوه بر این ذهنیتی که نسبت به مرز وجود دارد به دلیل هم مرزی با کشورهای همسایه ناامن است که به علت حضور گروه های مسلح مختلف و...، مرزها نیز امنیتی شده که باید این ذهنیت با فعالیت های دوجانبه و اقتصادی متقابل تغییر یابد.
دیگر این که به طور حتم لازم است در بازار ایران نیز یک ثبات اقتصادی وجود داشته باشد نه این که هر چند وقت دچار نوسانات خیلی شدید در بازار ارز شویم که در نتیجه آن از ارزش پول ملی کاسته می شود و صادرات و واردات را هم تحت تاثیر قرار می دهد.
از طرف دیگر ثبات نداشتن بازار ارز سبب می شود تا قوانین منع صادرات و واردات برای تجار داخلی و خارجی نیز هر لحظه تغییر کند و این بی ثباتی اولین نقطه ای را که تحت تاثیر قرار می دهد همین مرز و عمق نقطه استراتژیک مرزی است.
به گفته وی برای مرزنشین وظیفه ای تعریف نشده و نمی داند که باید چه کند و همان مقدار تبادلات تجاری که دارد نیز به دلیل بی ارزش شدن پول ملی و رانت های خاصی که وجود دارد تحث تاثیر قرار می گیرد.
برای برون رفت از این چالش چه باید کرد؟
به گفته این کارشناس مسائل سیاسی باید ثبات سیاسی، ذهنی و سیاست گذاری در مورد قوانین پولی به اجرا درآید تا اقتصاد مرز نیز برای ساکنان آن درآمد داشته باشد.
نبض اقتصاد در بازارهای ارز
از دید دکتر «بخشی» تا زمانی که نبض اقتصاد نه در مرز و تجارت بلکه در بازارهای ارز تهران و شهرهای بزرگ رقم بخورد به استان های مرزی نیز کم توجهی خواهد شد که نتیجه آن آسیب پذیری زیاد و تخلیه مرزها خواهد بود و اگر امروز تنها دغدغه این را داریم که برای مرزنشین اشتغال ایجاد کنیم فردا دغدغه این را خواهیم داشت که امنیت مرزها به خطر افتاده و عمق تهدیدها به استان های مرکزی رسیده است.
به گفته وی امروز تنها حرفی که می شود به سیاست گذاران گوشزد کرد این است که ثبات اقتصادی، سیاست گذاری و برنامه ریزی داشته باشند که این اقدام نیز علاوه بر این که تعامل بین المللی را می طلبد تعامل گروه های سیاسی داخلی و جریان های منطقه ای را هم نیاز دارد.