سقف های پوسیده
گزارشی از بافت فرسوده بیرجند با ۲۰ هزار سکنه
فرخ نژاد
این جا هر گاه ساکنان سر بر بالین می گذارند دعایشان این است که باران نبارد و زمین نلرزد چون بیشتر واحدهای مسکونی آن قدیمی است و برخی نیز آوار و مخروبه.
سخن از بافت فرسوده بیرجند است که 20 هزار سکنه را در خود جای داده است. این محله ها که زمانی همه این شهر بود با لباس کهنه و رنگ و رو رفته اش، پینه ناهمگونی برای مرکز استان به حساب می آید. بهره مند نبودن ساکنان این محله ها و کهولت سن بسیاری از آن ها سبب شده است از احداث بنای امن و نو استقبال نکنند و به اجبار به زندگی در زیر این سقف های ناامن ادامه دهند.
بیشتر ساکنان این محله ها مهاجران روستایی هستند که به اجبار قهر طبیعت مهاجرت کرده و در این نقاط ناامن ساکن شده اند. البته مهاجران افغانستانی از ساکنان آن به حساب می آیند. به گفته یکی از ساکنان خیرآباد که حدود نیم قرن است در این محله زندگی می کند زمانی همه بیرجند محله هایی مانند خیرآباد، ته ده و ... بود اما با توسعه شهری در این نقاط که زمانی شمال شهر بیرجند و بهترین مناطق به حساب می آمد دیگر ابهت گذشته را ندارد و از آن به عنوان پایین شهر یاد می شود.
طولانی شدن طرح ها
«امیرآبادی» که با کوچه پس کوچه های این محله خاطره دارد و نمی تواند از آن دل بکند اشاره می کند به این که در سال های اخیر محله هایی مانند خیرآباد، انقلاب و ... با اجرای طرح های فرزان، پل موسی بن جعفر (ع) و ... تا حدودی در حال احیا و رنگ و لعابی نو است اما طولانی شدن این طرح ها ساکنان آن را بی حوصله کرده است.
به علاوه بیشتر ساکنان این محله ها به دلیل بهره مند نبودن از تمکن مالی لازم، کهولت سن، رفتن فرزندان به محله های جنوب شهر و ... نمی توانند به احداث بناهای امن اقدام کنند. به ناگاه ذهنش پر می کشد به آن زمانی که بچه بود و این محله ها رونق خاصی داشت به ویژه آن هنگام که بیرجند بارانی می شد و بوی کاهگل در کوچه های تنگ و باریک می پیچید و روان آب هایی که از کوچه های شیب دار این محله ها به رودخانه ها و کانال ها هدایت می شد.
دیدنی بود آن هنگام که کانال کبوترخان، روان آب ها را در خود جای می داد و از میدان قتلگاه سیل آسا و راهی خارج از مرزهای بیرجند می شد.
شاید به همین دلیل است که هنوز هم فاضلاب های خانگی در کوچه های تنگ و باریک این محله ها به چشم می خورد. این جا از بهترین مکان ها برای مرور خاطرات و نوستالژی هایی است که مهاجران این محله ها دارند به ویژه در روزهای بارانی و سرد زمستانی که در سراشیبی آن بارها نقش بر زمین شدند و گاهی دست و پایشان شکسته است.
برخی از ساکنان اشاره ای به اجرای طرح هایی مانند فرزان و بازآفرینی شهری دارند که به دلیل آن متولیان شهری بر آنند فاصله بین شمال و جنوب شهر را بردارند و در حال باز کردن بن بست ها و اتصال این محله ها به بافت جدید بیرجند هستند اما به سرانجام نرسیدن این طرح ها آن ها را کلافه کرده است.
دمیدن جان تازه در این محله ها آن هم به دلیل توان مالی کم اغلب ساکنان، نشدنی است مگر این که نهادهای متولی بیش از این توجهی به بافت فرسوده شهر داشته باشند.
هر چند خیابان های اصلی محله قدیمی بیرجند رنگ و لعابی نو به خود گرفته است اما در کوچه پس کوچه ها کمتر واحد نوساز می بینی و دلیلش این است که تمکن مالی مردم این محله ها که بیشتر مهاجران روستایی و افرادی با بضاعت کم هستند اجازه ساخت و سازهای امن را در این محله ها به آن ها نمی دهد.
فصول بارندگی در راه است بنابراین هنگام عبور از کوچه پس کوچه های آن شاهد بام اندود کردن خانه های خشت و گلی قدیمی و گنبدی آن هستی که بسیاری از ساکنان این محله ها مشغول آن هستند تا اگر بارانی ببارد سقف های لرزان این واحدهای مسکونی چکه نکند. این وضعیت در حالی است که در همسایگی محله، خانه های مسکن مهر با سقف هایی امن بنا شده است. گفته ساکنان نیز حکایت از کمبودها و کاستی های فراوان از امکانات ورزشی، بهداشتی، آموزشی، تفریحی و ... دارد طوری که حتی بیشتر این محله ها از وسایل نقلیه عمومی مانند اتوبوس و تاکسی بی بهره است.
البته وزارت راه و شهرسازی برای دستیابی به توسعه پایدار شهری طرح بازآفرینی را در محله های قدیمی و با بافت فرسوده شهری در دستور کار قرار داده است پس به سراغ مدیر مسکن و ساختمان این اداره کل می رویم تا بپرسیم برای احیا و زنده شدن این محله ها و رساندن آن به متوسط سرانه شهری چه برنامه ای دارند؟
7 محله بافت فرسوده
به گفته مهندس«ولی پور» رسیدگی به این محله ها در قالب طرح بازآفرینی شهری در حال پیگیری است طوری که با اجرای این طرح اهدافی مانند کاهش فقر شهری، احیا و بازسازی واحدهای مسکونی غیر ایمن، توانمندسازی ساکنان این محله ها با اجرای فعالیت های عمرانی، آموزش های اشتغال زایی و ... دنبال می شود.
از جمله فعالیت هایی که برای اجرایی شدن طرح بازآفرینی شهری در بافت های فرسوده بیرجند عملیاتی شده؛ برپایی کارگاه های آموزشی صنایع دستی مانند حوله بافی، احداث کتابخانه، سالن ورزشی، پایگاه سلامت و ... است. به علاوه 230 هکتار از این بافت شهری فرسوده است که حدود 20 هزار نفر را در هفت محله شهر شامل می شود. وی اشاره ای به تعریف هفت میلیارد تومان پروژه برای اجرا در بافت فرسوده بیرجند دارد که اجرای طرح هایی مانند احداث میدان خیابان شهید فهمیده، خانه محله، کانال های جمع آوری آب های سطحی و سالن ورزشی از جمله این پروژه هاست، همچنین اصلاح و بازسازی شبکه آب این نقاط در دستور کار است.
اما موضوع چالش برانگیزی که سبب شده است ساکنان این محله ها از تسهیلاتی که برای بازسازی واحدهای مسکونی به آن ها پرداخت می شود استقبال نکنند، به پرداخت نشدن یارانه تسهیلات از سوی دولت برمی گردد و با نرخ بالای کارمزدی که بانک ها دریافت می کنند این ساکنان قادر به پرداخت آن نیستند. معاون مدیر کل راه و شهرسازی اشاره ای به این موضوع دارد که بر اساس آن چه در پیگیری هایش از دفتر بازآفرینی شهری به او گفته اند حکایت از این دارد که از محل صندوق ذخیره ارزی قرار است یارانه تسهیلات ساخت مسکن در بافت های فرسوده تامین شود که تا یک ماه آینده عملیاتی می شود.
ولی پور، سهمیه شهر بیرجند را با استفاده از این تسهیلات 283 مورد و این که فقط 60 مالک از این منابع برای احداث واحد مسکونی مقاوم در بافت فرسوده استفاده کرده اند اعلام می کند.
خبر مرتبط
«چهاردرخت» قدیمی ترین بافت تاریخی بیرجند
محله «چهاردرخت»، قدیمیترین و ارزشمندترین قسمت از بافت تاریخی بیرجند به حساب می آید. مدیر پایگاه بافت تاریخی شهر بیرجند این خبر را اعلام و اظهار کرد: محله تاریخی چهاردرخت با مرکزیت میدان آن از قدیمیترین و ارزشمندترین محله های تاریخی واقع در بافت تاریخی بیرجند محسوب میشود و به عنوان نقطه مرکزی شهر دارای مساجد، حمام، آب انبار، مدرسه و حسینیه است.
«علیرضا نصرآبادی» ادامه داد: داخل میدان این محله نارون وجود داشته و پایاب کوچکی در وسط این میدانچه ساخته و آب قنات پس از عبور از این پایاب تقسیم شده است. همچنین معابری که از این میدانچه منشعب شده شامل کوچه کلو، کوچه قلعه، کوچه حمام و ... است که هر کدام فضاهای مختلفی داشته است.
به گفته وی به طور کلی آن چه در نمای عمومی بافت محله چهاردرخت مشاهده میشود نمای کاهگلی، سقفهای گنبدی و سردرهایی با آجرکاری است که به دلیل درون گرا بودن سبک معماری خانهها، ارتباط فضای داخلی آن با کوچهها و معابر منحصر به ورودی است. وی با بیان این که ساخت و سازهای عمده محله چهاردرخت مربوط به دوره قاجار است، افزود: این محله در سال 71 از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری با شماره 2365 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.