فرخ نژاد- همین که لالایی زمستانی در گوش طبیعت خوانده می شود؛ سرمستی، ناز «نرگس» و رویش آن در نرگس زارهای خوسف آغاز می شود تا همزمان با سبکبالی و سکوت طبیعت، گل نرگس با ناز از دل خاک بیرون آید و زمستان را به بهار مبدل کند. این روزها در سکوت و خواب زمستانی طبیعت و درختان بر دامن سبز نرگس زارهای یک دست روستاهای آریش، دستگرد، کلاته ملک و ...، گل های زرد رنگ می روید تا ممر درآمدی برای نرگس کاران باشد و البته با عطر نرگس، درختانی که نرگس ها در سایه سار آن می روید، خواب عمیق تر و دلچسب تری را تجربه می کند. این روزها هر چند فصل بیکاری کشاورزان و دامداران است اما برای نرگس کاران خوسف، بهار کار آغاز شده است طوری که نرگس زارهایی را که از تیر ماه هر 12 روز یک بار آبیاری کرده اند به گل نشسته است و در حال برداشت آن هستند اما بوستان هایی که یک ماه دیرتر از این موعد آبیاری شده است 20 روز دیگر به گل می نشیند و برداشت آن آغاز می شود. بهار کار نرگس کاران از نیمه آذر آغاز می شود و اگر نرگس ها دچار سرمازدگی نشود تا بهمن و گاهی اسفند ماه هم برداشت این گل ادامه دارد.
«نرگس»؛ بیمه نیست
نرگس کاران هم از این ممر درآمد، رضایت دارند اما از این که آبی در روستاها نیست تا بتوانند محصول بیشتری برداشت کنند گلایه مند هستند زیرا به هر میزان برداشت داشته باشند مشتری از بیرجند، مشهد، زاهدان، تهران و ... دارند و گل ها روی دست آن ها نمی ماند. دیگر صحبت آن ها از سرمای نا به هنگام به ویژه بارندگی هاست و اگر یخبندان شود دیگر برداشتی ندارند و درآمد آن روزشان صفر می شود و مهم تر از همه چون این محصول در فهرست بیمه محصولات کشاورزی قرار نگرفته است اگر گل نرگس دچار خسارت شود ناامید می شوند. گفتن از صفای «نرگس» را خود باید با حضور در بوستان های یک دست آن در روستاهای آریش و دستگرد که مهد این گل است و از این نقاط به دیگر نقطه های خوسف گسترش یافته است، تجربه کنی و گرنه مصداق این ضرب المثل می شود که «شنیدن کی بود مانند دیدن». شاخه شاخه گل ها را از میان بوته ها می چینند، به خانه می آورند، دسته دسته می آرایند و در آب می گذارند تا زمانی که خریدار آمد در کارتن ها بسته بندی و به مقاصدی مانند مشهد، تهران، زاهدان، شیراز و ... ارسال شود.
نیاز به آب بسیار
آن طور که یکی از نرگس کاران آریش می گوید: برداشت گل از آن دسته نرگس زارهایی که از تیر ماه آبیاری شده است، از آبان آغاز شده و تقریبا به اتمام رسیده است اما نرگس زارهایی که دیرتر یعنی از مرداد ماه آبیاری شد 20 روز دیگر آماده برداشت گل می شود. به گفته «نخعی»، گل نرگس نیاز به آب بسیار دارد طوری که هر 12 روز یک بار باید آبیاری شود و این آبیاری تا زمان برداشت ادامه دارد اما بعد از آن می توان هر 24 روز یک بار این زمین ها را آبیاری کرد. او که چند هکتار زمین زیر کشت نرگس در روستا دارد، به گل نشستن نرگس را تا زمانی می داند که هوا خیلی سرد نشود و اگر هوا مثل چند شب اخیر سرد و یخبندان شود به محض این که گل خیس شود از بین می رود. این کشاورز درآمد حاصل از فروش گل نرگس را نسبت به زحمتی که می کشد قابل قبول می داند اما از این گلایه دارد که به دلیل بیمه نبودن اگر سرمای نا به هنگامی رخ دهد دیگر آن سال درآمد و محصولی نخواهند داشت.
زمان برداشت
به گفته این بانوی کشاورز، برداشت گل نرگس زمان خاصی ندارد و مانند زعفران نیست که به اصطلاح «روشه کار» باید برداشت شود بنابراین در طول روز هم گل ها را می چینیم و شب ها دسته دسته و بسته بندی می کنیم. او «نرگس» خوسف را متفاوت از گل های نرگس طبس، همدان و شیراز به دلیل عطر و بوی آن می داند طوری که این گل از مهد پرورش گل های نرگس هم خریدار و مشتری دارد. همچنین خواص درمانی گل نرگس را برای درمان ریه، سرطان، اعصاب و روان و ... اعلام می کند که همین خاصیت آن سبب شده است تا هیچ گاه گلی روی دست آن ها نماند. سرچشمه گل نرگس را هم به اصطلاح محلی از لاخی به نام نرگس کوه می داند که در گذشته های بسیار دور که کسی به یاد ندارد که از چه زمانی در این روستا وجود داشته، در باغچه ها و زمین های کشاورزی کشت و اکنون به بوستان های گسترده ای تبدیل شده است.به گفته او وقتی نرگس زاری بعد از 15 سال گلدهی محصول نداشت و پیاز نرگس آن زیاد شد اقدام به کندن و فروش آن می شود تا زمین زیرکشت دوباره احیا شود. او این موضوع را یادآور می شود که هر چند برخی می گویند کاشت، داشت و برداشت گل نرگس ساده است اما این طور نیست و همیشه آواز دهل شنیدن از دور خوش است تولید این محصول معطر و زیبا نیز سختی های خاص خود را دارد. صفای نرگس زارهای دستگرد، دیگر مهد این گل زمستانی، نیز کمتر از روستای آریش نیست و علاوه بر بوستان های یک دست، سایه سار درختان هم به کشت نرگس اختصاص یافته است و نرگس کاران این روستا نیز رضایت دارند از این که بانی و آورنده این گل سبب رزق و روزی اهالی و دیگر نقاط خوسف شده است.
3 سال نرگس کار نمونه
شوهرش سه سال است که به عنوان نرگس کار نمونه در خوسف معرفی می شود اما «الهیار نخعی» خود در روستا حضور ندارد. همسر او می گوید: به طور دقیق نمی داند که چه میزان از زمین هایش زیر کشت گل نرگس است اما زمان برداشت آن را از آبان تا دی ماه اعلام می کند. دیگر این که هر سه روز یک بار اقدام به برداشت گل از نرگس زارها و در آن روز دو تا سه هزار شاخه نرگس برداشت می کند. وی، گلایه اش این است که هر شاخه گل نرگس را از آن ها با قیمت ارزان یعنی از 250 تا 400 تومان می خرند و دو برابر از این به فروشندگانی در تهران، مشهد و دیگر مقاصد عرضه می کنند و فروشندگان نیز هر شاخه را هزار و500 تا هزار و 700 به مردم می فروشند. به گفته او، گل های ساقه بلند قیمت آن از دیگر شاخه ها گران تر است و تا 400 تومان خریدار دارد.
نبود آب، چالش جدی
اما چالشی که نرگس کاران را با مشکل جدی مواجه کرده است، کمبود آب در روستاها به دلیل خشکسالی هاست و آن طور که این نرگس کار می گوید: آن ها مجبورند برای داشتن گل نرگس، تانکر آب خریداری و نرگس زارها را با تانکر آبیاری کنند. او به زمین های زیادی که تازه بوته های نرگس از آن سر درآورده است اما چون آبی نیست، امسال دیگر محصولی نخواهد داشت، اشاره می کند و ادامه می دهد: برای زمین زیر کشت گل نرگسی که او دارد حداقل 15 دستگاه تانکر 10 هزار لیتری نیاز است که هزینه حمل آب و خرید آن یک میلیون و 500 هزار تومان می شود. به گفته او، اگر حداقل مساعدتی توسط جهاد کشاورزی برای تامین آب نرگس زارها انجام شود به طور حتم درآمد خوبی نصیب نرگس کاران خواهد شد اما چون آبی نیست هر سال برداشت این محصول از زمین های زیر کشت آن، کم می شود. او که به گفته خود در سال، 50 هزار شاخه گل برداشت می کند، می افزاید: امسال برداشت آن از سال های قبل کمتر خواهد بود چون آب نیست. این نرگس کار هم دیگر گلایه اش از بیمه نبودن این محصول و فراهم نبودن صنایع تبدیلی گل نرگس است به همین دلیل سود اصلی نصیب خریداران می شود.
240 هزار متر مربع نرگس زار
مدیر جهاد کشاورزی خوسف هم اشاره ای به اوج شکوفا شدن گل نرگس از نیمه های آبان تا نیمه های دی ماه در این شهرستان دارد اما به این موضوع هم اشاره می کند که در برخی نقاط از ابتدای آبان برداشت گل نرگس شروع می شود. مهندس «رضوی» سطح زیر کشت گل نرگس را پایین می داند زیرا به دلیل فرهنگ غنی دیار خوسف بیشتر این گل را به عنوان هدیه به دیگران، پرورش می دادند و به تجاری بودن آن توجهی نداشتند اما چند سالی است که در سبد معیشتی مردم شهرستان قرار گرفته است و از لحاظ تجاری به آن توجه می شود. به گفته وی، هر چند سطح زیر کشت گل نرگس در خوسف کم است اما ارزش افزوده آن در واحد سطح بالاست طوری که اگر شرایط آب و هوایی مناسب باشد و باران های پاییزی هم به مدد نرگس کاران بیاید حدود 12 میلیون شاخه گل نرگس در خوسف برداشت می شود که منفعت نرگس کاران چهار میلیارد تومان می شود. به گفته وی، سطح زیر کشت نرگس در خوسف 240 هزار متر مربع است و 75 خانواده در شهرستان بهره بردار آن هستند و از این محل درآمد دارند. بخش عمده سطح زیرکشت گل نرگس هم در باغ های میوه است اما به سمتی حرکت می شود که ایجاد مزارع یک دست و وسیع تر در دستور کار قرار گیرد تا به لحاظ اقتصادی به صرفه تر باشد. وی با بیان این که بسیاری از استان ها سطح زیر کشت بیشتری دارند، می افزاید: در این زمینه خراسان جنوبی رتبه پنجم را دارد و خوسف هم در استان رتبه اول را با توجه به کیفیت بسیار عالی و عطر نرگس به خود اختصاص داده است.
امتیازهای نرگس خوسف
اما آن چه به نظر «رضوی»، گل نرگس خوسف را در ایران ممتاز کرده، شرایط اقلیمی و آب و هوایی و رطوبت کم و خشکی منطقه است که سبب شده تا عطر و اسانس نرگس خوسف نسبت به بقیه نقاط کشور بهتر و با کیفیت تر باشد. به علاوه خاک منطقه که از نوع گچی است سبب شده است کیفیت و ماندگاری گل نرگس خوسف را در کشور نسبت به بقیه نقاط سرآمد کند. وی از در دستور کار بودن برنامه های به زراعی برای اقتصادی تر کردن گل نرگس در خوسف خبر می دهد. وی، عمده بازار مصرف گل نرگس را هم بیرجند، زاهدان، اصفهان، مشهد و تهران اعلام می کند و ادامه می دهد: در سال هایی که گل زیاد است بازار روزمره گل نرگس کشش خرید آن را ندارد پس باید در زمینه صادرات گل فعالیت های خوبی انجام شود و دیگر این که فراوری این گل به ویژه اسانس گیری آن در دستور کار قرار گیرد چون این کار در کشور انجام نمی شود. موضوع دیگر در این زمینه افزایش ماندگاری آن از یک هفته تا دو و سه ماه است که امیدواریم شرکت های دانش بنیان به کمک این محصول استراتژیک خراسان جنوبی بیایند و زمینه های فراوری و ماندگاری آن را فراهم کنند.