قاسمی
نیم روز تابستانی هم که باشد هر چند در شهر کویری بیرجند، اما باز هم می توان خنکای سایه ای بلند را در کوچه پس کوچه های شهر جست و جو کرد. کافی است زیر سقف خانه ای گنبدی و قدیم قرار گیری، خانه ای چون خانه تاریخی «شریف» بر بلندای محله ای از تاریخ شهر. بنایی در کوچه پس کوچه های خیابان حکیم نزاری و بر بلندی تپه ای که می رود تا بیش از 100 سالگی اش رقم خورد، خانه ای که به گفته مدیر پایگاه بافت تاریخی بیرجند در دوران قاجار ساخته و در زمان پهلوی اول، قسمتی به آن الحاق و مرمت شد .
این خانه با دیگر گنبدی های شهر تفاوت دارد؛ دیوارهای بلند آن از پایین دست، خود را از بناهای اطراف بالاتر می کشد از همان تاریخ دور برای هدف خاصی ساخته شده است تا از هر آسیبی در امان باشد و شاید به همین دلیل وسعت و زیبایی خاصی دارد. خانه شریف حدود یک قرن قبل، برای اولین فرماندار بیرجند ساخته شد؛ بنایی با حدود۷۵۰ متر مربع وسعت که زیربنای بخش اعیانی آن حدود ۵۰۰ متر مربع است. خانه دو ورودی دارد، دری چوبی و کوچک به حیاط و قسمت به ظاهر اعیانی خانه باز می شود و دری هم در ضلع دیگر بنا به اتاق ها و فضاهایی راه دارد که به نظر عامیانه تر و به اصطلاح خودمانی است اما با توجه به این که خانه متعلق به فرماندار بود این احتمال هم وجود دارد که در دوم، محلی برای رفت و آمد خدمه باشد.
نشانه های مرمت و عمران
بنا، 100 ساله و قدیمی است، رنگ نم کشیدگی بر خشت ها از طرف کوچه نمایان است اما همچنان زیباست و روزگار هم نتوانسته است کمرش را خم کند، هر چند زخم هایی بر آن وارد کرده اما هنوز پا برجاست. داربست های بلند در امتداد دیوار خانه کشیده شده است و تلی از خاک و مصالح نشان از کارهایی برای مرمت آن دارد. از در چوبی که وارد حیاط می شوی هر چند نگاهت به کفپوش مربعی و آجری بنا گره می خورد اما ویژگی معماری خانه، وسعت و سلیقه معمار در آن سال های دور نگاهت را جلب می کند. دو ساختمان مجزا همسایه یکدیگر است، قسمتی که اعیان نشین به نظر می رسد پنجره های چوبی بزرگ و رو به آفتاب دارد که تصور بخش زمستان نشین خانه را به ذهن می آورد. اتاق های بزرگ، خاک گرفته است و اثر زخم بر سقف و دیوارها دیده می شود با کابل های برق، لوله های پلاستیکی آب و سقف های لکه گیری شده است.
کیسه های سیمان، مهمان اتاق آفتاب گیر است و اتاق های دیگر هم وضعیت بهتری ندارد و نشان از بنایی و عمران در هر گوشه به چشم می آید. راهروی باریکی که به راه پله و بام ارتباط دارد اتاق ها را به هم وصل می کند و انتهای این بخش ساختمان با چند پله، به در دیگری از این بنای بزرگ راه دارد. بر لبه بام ها نرده های زیبایی ساخته شده است که افزون بر جلوه بخشی به نمای عمارت، تصور قدم زدن و نگاه کردن از بلندترین نقطه شهر در روزگار قدیم را به ذهن می آورد و در مقابلش احتمال دیده بانی بر فراز خانه اولین فرماندار بیرجند یا چای و شام خوردنی اعیانی در شب های خوش تابستان.
بخش تابستان نشین
دری کوچک در بخش دیگر بنا تو را به دنیای حیرت انگیز آن طرف عمارت می برد و به هر اتاق که قدم بگذاری راهروهای باریک و درهای چوبی، به فضای دیگری راه دارد. نیم روز تابستانی است اما در این اتاق های بلند گنبدی گرما احساس نمی شود و کارگران بر داربست ها مشغول به کار هستند. حوضی میان اتاقی بزرگ، حتی در آن نور کم نگاه را جلب می کند، نور از دریچه های سقف، هر چند کم سو به درون می تابد، شاید اتاقی تابستان نشین باشد که در نصر و خنکا با این حوض آب، ساعت های خوشی به یادگار گذاشته باشد. سقف های گنبدی و بلند که از بیرون خوش می نماید، راهرویی که همچنان می پیچد به فضاهای جدید و آشپزخانه بزرگ و قدیمی با تنور، اجاق و دودکش هایی که هنوز سیاه است، مطبخ قدیمی که حالا جای بسیاری از کارها در آن خالی است و از همهمه و سر و صدای زنان برای پخت نان و غذا خبری نیست و فقط اتاق های سیاه و تاریک آشپزخانه که حالا درونش خاک تلنبار شده است.راهرویی هم به حمام قدیمی و سربینه راه دارد، با خزینه و تختی کوچک و چای که حالا سال هاست سرد شده است و دیگر خبری از آن نیست. مسیر بازگشت از راهروها می گذرد، یک تکه از پازل خانه قدیمی، اتاق کوچکی است که قفسه های آبی رنگ و درهای شیشه ای دارد شاید سال ها پیش این اتاق آفتاب گیر، روشن و دنج، کتابخانه ای بوده که هر از گاهی با نگاهی به حیاط زیبا، خستگی را از تن می زدوده است. حیاط بزرگ با چند باغچه تزیین شده است، درختان تنومند و سر به فلک کشیده سرو حکایت از تاریخ کهن خانه دارد، هنوز چند درخت انار در باغچه نفس می کشد و چند تایی هم کف بر شده است. حوضچه زیبا و قشنگی که تکه تکه شده است اما آبی آن در قاب نگاه قرار می گیرد.
واگذاری به بخش خصوصی
این بنای زیبا حدود دو سال قبل به بخش خصوصی واگذار شد. مدیر پایگاه بافت تاریخی بیرجند دو سال پیش گفته بود موضوع تجهیز و نوع کاربری بنا باید با نظارت میراث فرهنگی باشد و وجود کابینت، کاشی و سرامیک هم لازمه بهره برداری و استفاده از فضاست. لوله کشی آب، گاز و ... برای بهره برداری از ساختمان ضروری است هر چند باید به گونه ای باشد که ضربه ای به بنا وارد نکند. در حالی که تصور می شد خانه شریف زودتر از این ها به بهره برداری و استفاده عمومی برسد اما داربست ها، کیسه های شن و سیمان و کارگرانی که مشغول به کار هستند این تصور را نفی می کند هر چند که معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری هم اعلام می کند که بیشتر از یک سال است خانه شریف به شرکت میراث احیای کویر واگذار و طرح فنی مرمت آن در شورای فنی صندوق احیا در تهران مصوب و به استان ابلاغ شد.
علل تاخیر در کار
«شریعتی منش» شروع کار مرمت این بنا را با نظارت کارشناسان میراث فرهنگی مطرح می کند اما می گوید که عملیات مرمت از چند ماه قبل شروع شده است و هر چند از واگذاری ملک هم بیشتر از یک سال می گذرد اما بعد از برگزاری مناقصه در روزنامه، تکمیل اسناد، تصویب مدارک در شورای فنی، عقد قرارداد، اصلاح طرح و ... طول کشید ولی بخش خصوصی می توانست کار را زودتر جمع کند. هر چند شرایط کاری شرکت بهره بردار در این تاخیر موثر است اما به نظر او کیفیت کار مهم است و باید اثری ارزنده تحویل شود. این خانه برای 15 سال به بخش خصوصی واگذار شده است البته شرکت مجری از زمانی که کار مرمت را شروع می کند یک سال برای بهره برداری زمان دارد ولی به یقین، سریع تر به نتیجه می رسد چون نیاز دارد که پروژه را زودتر به درآمدزایی برساند و از زمان بستن قرارداد اجاره می پردازد. بنا بر گفته وی، برای خانه شریف پس از مرمت و بازسازی، کاربری پذیرایی و اقامتی تعریف شده است.