قاسمی
از پشت نرده های آفتاب خورده سر بالا می کشد، قامتش از دیوارهای بلند هم کشیده تر است. می گویند زیگوراتی است، زیگورات را در معماری، ساختمان بلند می شناسند. در بیرجند به ارگ کلاه فرنگی معروف است، نامی که در اصل «کل آفرنگ» و به معنای گنبد باشکوه بوده و در لهجه ها به کلاه فرنگی تغییر کرده است.
عمارت سفید رنگی که زمانی آن را به ارگ سرکار و قصر بی بی عروس می شناختند شاید آن سال ها عروس ساختمان های بیرجند بود. ساختش را مربوط به دوران زندیه و حدود 270 سال قبل می دانند، سن کمی نیست برای قصر بی بی عروس که حالا پیر و فرسوده شده است و در همسایگی اجباری فرمانداری بیرجند روزگار می گذراند. عمارت در شش اشکوب (طبق) بنا شده اما فقط دو طبقه اول آن کاربری داشته است و بقیه، جنبه تزیینی و با زیبایی خاصی روی هم قرار دارد.
طبقه آخر کوشک و راس آن به شکل مخروطی زیباست هر چند به نظر می رسد گچ کاری و مرمت درون عمارت به پایان رسیده است اما آجرهای بی پوشش در طبقه های بالا و نمای ارگ، ادامه بازسازی را تایید می کند. هشت اتاق در طبقه اول کوشک با درهای چوبی، سقف ها و دیوارهای گچ کاری شده، بعد از راهروی اصلی، آبی لاجوردی حوض خالی؛ آرامشی قدیمی را در این سکوت مهمان ذهن می کند و سپس دو پله کوتاه به کف حوض خانه چند ضلعی می رسد. گوشه حوض خانه، چند پله به زیرزمین خنکی راه دارد که زمانی برای نگهداری مواد غذایی یا استراحت در روزهای گرم استفاده میشد.
با همه زیبایی هایی که از گذشته به یادگار مانده است، دیدن در چوبی قدیمی بنا که موریانه ها به آن حمله کرده اند، سیم های برق آویزان و همسایگانی با چهره امنیتی، چهره عمارت را غمگین می کند. خودروهایی که در دو طرف ارگ پارک شده است و چند قدم آن طرف تر تابلوی ساختمان شماره یک بر بنای ساختمان کوتاه فرمانداری به چشم می خورد.
موزه اسناد سیاسی
ارگ آرام است، همان ساختمانی که چند سال قبل قرار بر تبدیل آن به موزه تاریخ سیاسی شده بود اما هنوز خبری از موزه نیست و برای ورود به ارگ و عکس گرفتن باید با حراست هماهنگ کرد. هر چند تمایلی برای عکس گرفتن ندارند پس حال و روز گردشگران عید هم برای دیدن این بنای تاریخی زیبا مشخص می شود. به ویژه این که در حاشیه خیابان اصلی است اما تابلوی فرمانداری بر سردر ورودی، رغبت گردشگران را کم می کند.
شهروندی فرهنگی می گوید: اگر باز هم قرار بر محاصره بنا توسط دیوار فرمانداری باشد مردم همچنان رغبتی برای دیدن آن در فضای اداری نخواهند داشت و البته راحت هم نیستند چون حتی اجازه عکس گرفتن ندارند. «علی نژاد» تملک فضای تاریخی و فرهنگی توسط نهاد اداری را درست نمیداند و معتقد است که باید بخش اداری، این مکان را تخلیه کند زیرا حتی اگر موزه تاریخ سیاسی هم راه اندازی شود چه بسا بازدید مردم راحت نباشد. به نظر یک شهروند، راه اندازی موزه تاریخ و اسناد سیاسی فقط در حد وعده است در حالی که بعد از چند سال هنوز مرمت آن تمام نشده است. به گفته او نمیتوان فهمید که کدام یک مهمان دیگری است، ارگ صاحبخانه است یا فضای اداری فرمانداری مهمان شده و این مهمانی اجباری چه زمانی به سر می رسد؟ خارج شدن فرمانداری از این فضا به دلیل قدیمی بودن ساختمان و کمبود فضا چند سال قبل مطرح شد و میراث فرهنگی هم اجازه ساخت و ساز در اطراف بنای تاریخی را نمی دهد گردشگر نیز به راحتی نمی تواند این بنا را ببیند .
کمبود اعتبار مرمت
مهم ترین مشکل طولانی شدن مرمت این بنای تاریخی، موضوع تکراری کمبود اعتبار است طوری که بنا به توضیح معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، سال قبل از استان یا اعتبارات ملی، رقمی نداشته است اما امسال در اولویت تامین بودجه ملی است تا عملیات بازسازی و مرمت طبقه دوم شروع و آماده بازدید گردشگران شود. با وجود این و بر اساس ارزیابی «علی شریعتی منش»، کار راه اندازی موزه امسال به پایان نمی رسد و طبقه اول و دوم قابل بازدید می شود البته برای تزیینات حوض خانه هم اعتبار درخواست شده است که در صورت تامین آن تحولی در زیباسازی حوض خانه اتفاق می افتد.
وی می گوید: راه اندازی موزه اسناد و تاریخ سیاسی استان در ارگ، شرایط خاص و غیر ممکنی ندارد که مانع فعال شدن موزه در ارگ شود اما فرمانداری برای رفتن از ارگ، درخواست هزینه به منظور اجاره کردن ملک دیگر را مطرح می کند هر چند که در صدد تامین فضای بیشتری هستند.
بنا به گفته وی، این در حالی است که اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نیز مستاجر است و در صورت تخلیه فضای اداری توسط فرمانداری، امکان جا به جایی این دو دستگاه اداری وجود دارد البته به پرداخت هزینه، تخلیه فرمانداری و به روز کردن فضاهای اداری موجود چندان امیدوار نیستیم. او اظهار می کند که تدبیر اساسی برای تعیین سرنوشت ارگ کلاه فرنگی نیاز است و این کار تصمیم گیری مدیران استان را می طلبد هر چند که تاکنون چند نوبت با فرمانداری برای تخلیه فضای اداری گفت و گو شده اما به نتیجه نرسیده است.