فرخ نژاد-بوی اسفند شاید تنها عطری باشد که در کوچه پس کوچه های قدیمی شهر هنوز هم سپیده دمان تو را سرمست می کند و از در هر خانه ای هم که می گذری می بینی همه درها باز است زیرا ساکنان اعتقاد دارند که باید سر صبح درها را تا طلوع آفتاب باز گذاشت تا روزی به اهل خانه رو آورد.
ساکنان این بافت هنوز هم مانند گذشته کوچه های بالاده، میان ده و پایین ده را آب و جارو می کنند و سر زمستان هم که می شود گِل ها را مهیا می کنند تا بام های خانه را بام اندود کنند.
هنوز در کوچه های تنگ و باریک و کوچه آشتی کنان بافت تاریخی خوسف بوی نرگس می پیچد و زنان کهن سال خوسف که سال ها هنر دستشان تو بافی بوده است تا زمانی که چشم هایشان سو داشته باشد تو می بافند.
زندگی در این بافت جریان دارد و بافت تاریخی خوسف تا زمانی که پدران و مادران زنده اند زنده است اما هر آن بیم آن می رود که اگر همین کهن سالان چشم برهم گذارند آیا فرزندان هم به مانند والدین اشتیاق ماندن و حضور را خواهند داشت یا نه و فقط این خانه ها را به عنوان یادگار از گذشتگان نگه خواهند داشت؟
به گزارش «خراسان جنوبی»به طور معمول بافت های فرسوده و تاریخی با این که هویت و شناسنامه هر شهر و روستایی به حساب می آیند اما همین که گرد فرسایش زمان بر چهره این نقاط آن هم با معماری کم نظیرش می نشیند و عقربه های زمان همچنان رو به جلو می رود از حضور جوان ترها و فرزندان در خانه های پدری کاسته می شود و بیشتر به سمت مناطق تازه ساز و جدید روی می آورند.
بافت زنده است
اما نکته جالب توجه در مورد بافت تاریخی خوسف این است که این بافت هنوز هم زنده است و زندگی در آن جریان دارد طوری که برخی فرزندان ساکن در خانه های تاریخی مانند خانه مالکی با مشارکت میراث فرهنگی اقدام به به سازی و مرمت خانه پدری خود کرده اند و دو اتاق از این خانه تاریخی را به صورت موزه برای گردشگران در آورده اند. به علاوه یکی دو خانه تاریخی را هم میراث فرهنگی بازسازی و مرمت کرده و برخی صاحبان هم با مشارکت این اداره کل در حال بازسازی و مرمت هستند.
همچنین قرار است میراث فرهنگی به سازی و مرمت بافت تاریخی خوسف را از مسجد جامع این بافت در محله میان ده آغاز کند تا شروعی باشد برای دمیدن جان تازه در کالبد این بافت که قدمت بیشتر خانه های آن به دوره قاجار برمی گردد.
خانواده های به هم پیوسته
آن طور که یکی از اهالی خوسف و ساکن این بافت می گوید: بافت تاریخی این شهر یک بافت به هم پیوسته و نفوذ ناپذیر است و دلیل این ادعا هم کوچه های تنگ و باریک آن است زیرا در گذشته های دور سابقه حملاتی از سوی افرادی همچون ازبک ها به این منطقه وجود داشت.
به علاوه خانواده هایی که در این بافت زندگی می کردند خانواده های به هم پیوسته ای بوده اند. آن طورکه او به یاد می آورد دریکی از همین منازل قدیمی بافت تاریخی خوسف هفت خانواده زندگی می کردند یعنی پدری با هفت فرزندش.
همچنین آن قدر این پیوستگی در خانواده هایی که با یکدیگر زندگی می کردند زیاد بود که گاهی زمستان که شب ها شلغم می پختند یک قابلمه از شب تا صبح هفت بار در خانه هر یک از اهالی آن خانه بار گذاشته می شد و این نشان می دهد آن قدر پیوستگی در این خانه ها زیاد بود که حتی لوازم خانه را به یکدیگر قرض می دادند.
به گفته «رحیمی» تاثیر گذاری این بافت به حدی بوده که در خواستگاری و تشکیل خانواده نیز هیچ گاه پا را از گلیمشان دراز نمی کردند و می گفتند اگر می خواهید به خواستگاری بروید به دنبال غریبه نروید طوری که یک ریسمان به کلیددان خانه می بستند و به هر میزان که ریسمان طول داشته آخرین حد برای خواستگاری بود و به طور معمول هم در اطراف آن خانه بیشتر همان اقوام و خویشان یعنی دخترخاله و دختر عمو و... حضور داشتند.
سه محله
یکی دیگر از ساکنان این بافت ،تقسیم بافت تاریخی خوسف را به سه محله بالاده، میان و ته ده بیان می کند و می افزاید: این منطقه به گواه تاریخ یکی از نقاط خان نشین و مرکز حکومت حتی تا پیش از اسلام بوده و بعد از آن هم تا حدود 150 سال پیش به صورت مستقل ازایالت خراسان اداره می شده است طوری که آخرین حکم طلاکوب از آنِ محمد رضا خان نخعی است که با مهر و امضای ناصر الدین شاه است.
به علاوه به لحاظ سکونتی هم مناطق این بافت از یکدیگر مجزا بوده و در بالاده خوسف بیشتر خان ها و اعیان نشینان سکونت داشتند اما خانه های کشاورزان بیشتر در پایین ده و نزدیک مزارع کشاورزی بوده است. خانه کسبه هم به طور عموم در اطراف بازار شهر بوده است.
به گفته وی به عبارت دیگر خان ها و اعیان خوسف در ورودی و پیشانی شهر و بیشتر در نزدیکی قلعه و پایگاه حکومت، سکونت داشتند و کشاورزان هم برای این که به مزارع دسترسی داشته باشند در پایین دست خوسف و نقاط نزدیک به زمین های کشاورزی بودند.
دیگر این که خانه های خان های خوسف وسیع و هر کدام چند هزار متر مربع بود اما منازل کشاورزان کوچک تر و نقلی تر بوده است.
معماری 200 ساله
یکی از معتمدان این محل اشاره به این موضوع دارد که معماری خانه ها در 200 سال اخیر در بیرجند و خوسف مشابه یکدیگر بوده است زیرا ساخت این خانه ها به طور مستقیم تحت تاثیر معماران یزدی بوده است. آن طور که «رحیمی» می گوید: یکی از استادان که بسیاری از خانه های خوسف و بیرجند به دست او ساخته شده استاد فرج یزدی است و او یکی از معماران مشهور بوده که شاگردان زیادی را تربیت کرده که در دو قرن اخیر از استادان برجسته بودند از جمله این استادان محمد حسین گونیایی است که حتی نام او هم یکی از ادوات بنایی است و تا دهه های اخیر در خوسف زندگی می کرده است.
استاد محمد حسین گونیایی هم شاگردان زیادی تربیت کرد که چون معماری خوسف با معماری گذشته فاصله گرفت به مرکز استان مهاجرت کردند و ساخت و سازهای بیرجند را در کنترل دارند.
خانه های دو ایوانه
دیگر این که بیشتر خانه های بافت تاریخی خوسف دو ایوانه است و متناسب با اقلیم کویر، زیرا کویر دو فصل یعنی تابستان و زمستان بیشتر ندارد و بهار در خوسف تنها 20 روز دوام دارد و قبل از اسفند رویش گل ها و گیاهان شروع می شود که به آن ماه نوروز می گویند.
به علاوه به طور معمول قسمت شمال خانه ها زمستان نشین و جنوب خانه ها تابستان نشین است و چون باد قالب خوسف، شمال است باید تابستان را در خانه هایی سر می کردند که بادگیر بوده و در زمستان هم در قسمتی از خانه سکونت می گزیدند که آفتاب بیشتری می گرفته است.
یکی دیگر از مطلعان خوسف هم بافت تاریخی این شهر را یکی از بافت های زنده کشور می داند و می گوید: در هر خانه ای را که بزنی به طور حتم یک پیرمرد یا پیرزن در را به رویت می گشاید اما از حضور فرزندان دراین خانه ها به دلیل تغییر راه و رسم زندگی خبری نیست.
وی این موضوع را هم متذکر می شود اگر همین پیرمردها و پیرزن ها چشم از دنیا فرو ببندند عن قریب است که سوسوی چراغ روشن بافت تاریخی خوسف هم خاموش شود و بعدها با حسرت از آن یاد کنیم.
20 هکتار بافت تاریخی
سرپرست میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خوسف هم از مرمت و به سازی دو باب خانه تاریخی به تازگی به نام های سالاری و میرزا جعفر در بافت تاریخی این شهر خبر می دهد و می گوید: بقیه خانه های این بافت هم مالکان شخصی دارد که باید به صورت مشارکتی با میراث فرهنگی، مالکان اقدام به به سازی و مرمت آن کنند همان طور که خانه رفیعی به این صورت در حال مرمت است.
«صالحی» نیز بافت تاریخی خوسف را یکی از بافت های زنده کشور می داند و می افزاید:این بافت حدود 20هکتار است و به سازی و مرمت آن در حال فاز بندی است تا توسط دستگاه های مرتبط عملیات اجرایی بافت تاریخی خوسف به سرانجام برسد.
وی بافت تاریخی خوسف را شامل سه قسمت ته ده، میان ده و بالاده اعلام می کند که قرار است از محله میان ده و مسجد جامع خوسف عملیات به سازی این بافت آغاز شود.
وی قدیمی ترین مکان در بافت تاریخی خوسف را مسجد جامع این بافت می داند و می افزاید: براساس گفته قدیمی های این شهر ساخت مسجد جامع این شهر به دوره امام حسن(ع) برمی گردد شاید در دوره های مختلف این مکان تخریب شده اما دوباره بازسازی شده است. به گفته وی یکی از خانه هایی که با مشارکت مالک آن در سال 90 و 91 بازسازی شده خانه «مالکی» است که مالک، دو اتاق این خانه را هم به موزه تبدیل کرده است.
جاری بودن زندگی در بافت تاریخی خوسف را می توان در کارگاه های تو بافی دید که زنان آن سال ها با این هنرِ دست و ممر درآمد خاطره داشته اند و حال که سن و سالی از آن ها گذشته است فراموشش نکرده اند. پس زندگی در بافت تاریخی خوسف جریان دارد تا زمانی که آن هایی که با وجب وجب کوچه های آن خاطره دارند زنده اند.