قربانی – فرخ نژاد- سال 54 بود که زنده یاد پروفسور «محمد حسن گنجی» استاد ممتاز دانشگاه تهران بعد از اخذ موافقت شورای آموزش عالی با ایجاد موسسه آموزش عالی در بیرجند ، این موسسه را دو سال بعد یعنی مهر 56 راه اندازی کرد تا کار خود را با پذیرش 120 دانشجو در سه رشته کارشناسی ریاضی، شیمی و فیزیک شروع کند.
حال سابقه آموزش عالی در خراسان جنوبی به چهار دهه می رسد و به سن بالندگی رسیده است طوری که یکی از قطب های دانشگاهی شرق کشور با 50 هزار دانشجو به حساب می آید. در این سال ها حدود 20 هزار متخصص هم از مراکز آموزش عالی منطقه دانش آموخته شده اند و در حال خدمت رسانی به جامعه هستند. نکته حائز اهمیت این است که خراسان جنوبی با شاخص تقریبی یک هزارم عضو هیئت علمی تمام وقت به نسبت شهروند یکی از استان های فرهیخته کشور محسوب می شود به همین سبب ظرفیت های استان در تربیت نیروی انسانی متخصص قابل توجه است. حال سوال اینجاست که خراسان جنوبی با این سبقه و سابقه زیاد در حوزه آموزش عالی چه جایگاهی در کشور دارد و سهم آموزش عالی در توسعه استان به چه میزان است؟
آن طور که رئیس دانشگاه بیرجند به عنوان دانشگاه مادر استان می گوید: سابقه آموزش عالی در استان به خرداد سال 54 و زمانی بر می گردد که شورای گسترش آموزش عالی با ایجاد موسسه آموزش عالی در بیرجند موافقت کرد و زنده یاد پروفسور «محمد حسن گنجی» استاد ممتاز دانشگاه تهران و فرزند خراسان جنوبی مسئولیت پیگیری و راه اندازی این موسسه را بر عهده گرفت. تلاش پدرعلم جغرافیای ایران مهر 56 به ثمر نشست و موسسه آموزش عالی بیرجند با پذیرش 120 دانشجو در سه رشته کارشناسی ریاضی، شیمی و فیزیک راه اندازی شد و در ادامه هم دیگر آموزشکده های آن راه اندازی شد و اکنون دانشگاه بیرجند به عنوان مرکز آموزش عالی جامع به کار خود ادامه می دهد.
به گفته دکتر«خلیل خلیلی» جایگاه استان ها از جهات مختلف در حوزه آموزش عالی دسته بندی می شود که یکی از این بخش ها تعداد کمی دانشجویان است که بر این اساس دانشگاه ها به سه دسته دانشگاه های بزرگ ، متوسط و کوچک تقسیم می شوند که در این میان دانشگاه بیرجند با احتساب دانشجوی معادل جزو دانشگاه های بزرگ به حساب می آید.
به علاوه دسته بندی و تعیین جایگاه دانشگاه ها از نظر این که جامعه هدف آن در چه سطحی قرار دارد در چهارسطح است که دراین تقسیم بندی اهداف بین المللی، ملی، منطقه ای و محلی مدنظر قرار می گیرد و در این میان دانشگاه بیرجند در سطح بندی امسال در بین 16 دانشگاه سطح دوی کشور قرار گرفت.
از سوی دیگر دانشگاه ها به دو دسته جامع و تخصصی تقسیم شده اند که دانشگاه بیرجند در دسته دانشگاه های جامع قرار دارد.
رتبه بندی تایمز
جدا از تمام این دسته بندی ها نظام های رتبه بندی بین المللی مختلفی نیز وجود دارند که دانشگاه های به نسبت بزرگ و معتبر بر اساس آن رتبه بندی می شوند که موسسه تایمز یکی از معتبرترین نظام های دسته بندی جهانی است و بر اساس امتیاز دهی این موسسه که در اوایل سال 2017 اعلام شد دانشگاه بیرجند جزو دانشگاه های رتبه هزار تا دو هزار قرار گرفت. به علاوه در میان دانشگاه های داخل کشور نیز که در رتبه بندی شرکت کرده بودند در جایگاه 15 کشوری ایستاد.
حال به پرسش اصلی باید بازگشت و پرسید که جایگاه آموزش عالی استان در توسعه منطقه به چه میزان است؟ به گفته این مقام مسئول، موسسه آموزش عالی که در سال 1356 با پذیرش 120 دانشجو در منطقه شروع به کار کرد اکنون با 50 هزار دانشجو که حدود 12 هزار نفر آن ها در دانشگاه بیرجند مشغول تحصیل هستند خدمات شایسته ای به منطقه و کشور ارائه می دهد و تربیت بیش از 20 هزار دانش آموخته متخصص یکی از این خدمات است و انجام طرح های پژوهشی متعدد شامل طرح آمایش استان نمونه ای از خدمات پژوهشی دانشگاه است.
این موضوع را هم باید در نظر داشت که خدمات دانشگاه ها منحصر به آموزشی و پژوهشی نیست بلکه این مراکز می توانند در حوزه های سیاست ، اقتصاد و امنیت منطقه نیز به طور قطع کارکرد های اساسی داشته باشند. نکته مهم تر این است که دانشگاه های استان نقش اساسی در امنیت مرز داشته و به عنوان قطب نگه داشت جمعیت در منطقه مرزی خراسان جنوبی به حساب می آید.
اقتصاد متاثر از حضور دانشجو
به گفته وی به علاوه اقتصاد منطقه بسیار متاثر از حضور دانشجویان و پاسخ به تقاضاهای آنان است و در عمل بسیاری از فعالیت های اقتصادی منطقه به سمت عرضه محصولات و خدمات مورد نیاز دانشجویان سوق داده شده است.
این را هم باید در نظر داشت که دانشگاه های استان هر سال میزبان تعداد زیادی از دانشجویان غیر بومی است که پس از گذراندن دوران دانشجویی سفیرانی هستند که این منطقه و اقلیم و فرهنگ آن را به دیگر نقاط کشور معرفی می کنند و توجه به این مهم می تواند تاثیر بسزایی در ترویج فرهنگ و آداب منطقه داشته باشد و اسباب رونق صنعت گردشگری را فراهم آورد.
استان فرهیخته کشور
مسئله دیگر در این زمینه به گفته رئیس دانشگاه بیرجند این است که خراسان جنوبی با شاخص تقریبی یک هزارم عضو هیئت علمی تمام وقت به نسبت شهروند یکی از استان های فرهیخته کشور محسوب می شود هر چند چالش هایی همچون روند کاهشی تقاضای تحصیلات آموزش عالی، تعدد دانشگاه ها و موسسه های آموزش عالی در کشور و وجود موسسه ها، دانشگاه های غیر معتبر و بدون کیفیت و امکان دریافت مدرک سهل از این موسسه ها باعث می شود تا دانشگاه های معتبر با وجود داشتن قابلیت ها و ظرفیت های زیاد کم بهره باقی بمانند.
وی ادامه می دهد: این را هم نباید از نظر دور داشت که عمده مشکلات استان در گستره آموزش عالی به بعد مسافت و کمبود امکانات ریلی، گران بودن مسافرت هوایی وکم بودن پروازها، نبود صنایع بزرگ و محدودیت ارتباط با صنعت ، آشنا نبودن برخی کارشناسان و مدیران با فرهنگ و ماهیت دانشگاه ها، اداری پنداشتن مراکز آموزش عالی و محدود کردن دانشگاه ها به مسائل محلی و منطقه ای برمی گردد.
به گفته این عضو هیئت علمی دانشگاه بیرجند هرچند تلاش های مختلفی طی ادوار گذشته از سوی دانشگاه ها به طور خاص و از سوی برخی سازمان ها، ادارات و مسئولان آن در زمینه بهره گیری از توان علمی و خدماتی دانشگاه ها انجام شده است اما آن چه مشخص است این که تا حدودی همه مسئولان علاقه مند به بهره گیری از ظرفیت آموزش عالی هستند.
ظرفیت های دانشگاهی
دکتر«خلیلی» استفاده از ظرفیت های دانشگاهی را از دو جهت قابل واکاوی می داند که یکی از آن ها این است که مسئولان در قالب طرح های پژوهشی کاربردی مسائل شان را به دانشگاه ارجاع دهند و توجه به این نکته مهم است که گفتار و انتظار به تنهایی کفایت نمی کند بلکه تاکید براین است که مسائل مورد علاقه پژوهشی و کاربردی خود را در قالب طرح پژوهشی و یا خدمات مهندسی و کارشناسی از دانشگاه بخواهند و دانشگاه موظف است به جامعه پیرامون خود پاسخ دهد. دیگر این که تمایل نداشتن به همکاری با دانشگاه ها روی دیگر سکه است که بالطبع اعضای هیئت علمی دانشگاه ها دارای وظایف آموزشی و پژوهشی مشخص هستند که باید آن وظایف را انجام دهند که وظایف پژوهشی می تواند در راستای نیازهای جامعهِ پیرامون در استان شکل بگیرد .
از نظر وی راهکار بهره گیری از ظرفیت های دانشگاه ها و برقراری ارتباط و تعامل موثر بین جامعه و دانشگاه خیلی سخت نیست و می توان با ارائه تقاضای جامعه به دانشگاه در قالب طرح های پژوهشی و خدمات کارشناسی ، استمرار بر تقاضا ، پرهیز موسسه ها ، ادارات و ارگان ها از موازی کاری و درخواست از دانشگاه ها به عنوان یک مطالبه از این قابلیت بهره برد.
وی با اذعان به این که آموزش عالی در خراسان جنوبی بسیار بهره ور است که ملاک آن بررسی کیفی ورودی دانشگاه ها با خروجی آن است می افزاید: مستندات سال های متوالی نشان داده است آموزش عالی در خراسان جنوبی بسیار بهره ور است.
همچنین بر اساس بررسی های علمی انجام شده (طرح آمایش استان و دیگر مطالعات) و امکان توسعه استان در محورهای مختلف و همچنین بر اساس این که آموزش عالی در خراسان جنوبی بهره ور است و بالاخره بر اساس نیازهای امنیتی در منطقه مرزی شرق کشور لزوم نگه داشت و گسترش قطب جمعیت آموزش عالی و توسعه دانشگاه های استان ، محور اصلی توسعه است.
تمام ظرفیت ها احصا نشد
رئیس دانشگاه پیام نور استان هم با اشاره به این که تاسیس اولین دانشگاه در بیرجند به قبل از انقلاب برمی گردد می گوید: پس از پیروزی انقلاب به دلیل وجود بسترهای علمی و فرهنگی در استان ، دانشگاه ها یکی پس از دیگری تاسیس شدند که بی شک وجود مراکز آموزش عالی متعدد از جهات مختلف بستر رشد و توسعه منطقه را فراهم کرده است اما بررسی انجام شده نشان می دهد که از تمام ظرفیت دانشگاه ها در توسعه استان بهره نگرفته ایم.
دکتر«ثقفی» با بیان این که بی شک وجود دانشگاه های متعدد در استان از جهات مختلف بستر رشد و توسعه را فراهم کرده است می افزاید: گواه این مدعا حضور دانش آموختگان بومی از دانشگاه ها و در رده های مختلف مسئولیت استانی به ویژه پس از تقسیم استان است. به گفته وی به طور قطع دانشگاه ها و آموزش عالی نقش بی بدیلی در تربیت نیروهای متخصص در بخش های مختلف بعد از تقسیم استان داشته اند.
وی ادامه می دهد: دانشگاه پیام نور استان نیز با وجود 13 مرکز و واحد در اقصی نقاط خراسان جنوبی در زمانی که متقاضیان زیادی پشت سد کنکور بودند ، نقش قابل توجهی در برداشتن این سد بزرگ داشت.
علاوه برآن به دلیل سیستم خاص آموزشی خود بسیاری از تحصیل کردگان این دانشگاه در پست های کلیدی استان مشغول فعالیت شده اند و اکنون این دانشگاه با توجه به نیاز جامعه و نیروی کار ماهر با تغییر شعار خود به دانشگاه کار آفرین و آموزش الکترونیک در کنار ارتقای کیفیت در حال حرکت است.
جایگاه قابل قبول در پژوهش
این مقام مسئول یاد آورمی شود : دانشگاه بیرجند نیز به عنوان دانشگاه مادر استان ، با بیش از 40 سال سابقه نقش مهمی در تربیت دانش آموختگان در مقاطع تحصیلی دکتری ، کارشناسی ارشد و کارشناسی دارد و علاوه بر آن با داشتن بیش از 350 عضو هیئت علمی تمام وقت ، جایگاه قابل قبولی در اجرای پروژه های پژوهشی و تحقیقاتی استان دارد.
همچنین دانشگاه علوم پزشکی بیرجند نیز علاوه بر ماموریت در حوزه بهداشت و درمان استان در بخش آموزش پزشکی ارتباط خوبی با کشور همسایه برقرار کرده است و به آموزش دانشجویان خارجی نیز مشغول است.توسعه بخش پزشکی استان به لحاظ وجود پزشکان متخصص و امکانات پزشکی و درمانی این قابلیت را برای استان به وجود آورده است که بتواند درحوزه گردشگری سلامت نیز فعال شود.
قابلیت های آموزش عالی استان از دید این عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور استان این گونه است که وجود دانشگاه های متعدد در حوزه های مختلف تخصصی ، فرصت مناسبی برای رشد در توسعه استان است و وجود استادان متخصص بومی و غیر بومی و همچنین دانشجویانی از اقصی نقاط کشور فرصت بی بدیلی را برای خراسان جنوبی فراهم کرده است که در صورت بهره گیری از این ظرفیت بسیار مهم مسیر رشد و تعالی در حوزه های مختلف علمی، فرهنگی و صنعتی تسهیل می شود. به گفته «ثقفی»مهم ترین چالش در این حوزه هم استفاده نکردن از این پتانسیل مهم در تصمیم های مهم و مسئولیت های استانی است و شاید چالش دیگری که درون این مجموعه ها وجود دارد درگیر شدن در مباحث آموزش صرف و انجام طرح های پژوهشی است که تا حدودی ارتباط چندانی با مسائل و مشکلات استانی ندارد. مسئولان هم بنا به گفته وی هرچند کم و بیش از ظرفیت دانشگاه های منطقه در بحث های پژوهشی و مشورتی استفاده می کنند ، اما آن چنان که شایسته یک استان دانشگاهی است نقش آموزش عالی در تصمیم های مهم پررنگ نیست.
علاوه بر آن نقش کمِ اعضای هیئت علمی دانشگاه ها در طرح های بزرگ پژوهشی نمود دارد طوری که در بسیاری از طرح های بزرگ پژوهشی مربوط به خراسان جنوبی نقش آموزش عالی نادیده گرفته می شود و بیشتر ، دانشگاه های بزرگ و مادر در اجرای این طرح ها وارد می شوند . ارزیابی نهایی که وی ارائه می دهد این است که اکنون خراسان جنوبی با وجود کمبودهای فراوان ، همانند دوری از مرکز و خشکسالی های طولانی، کمبود اعتبارات ملی و ... اما به لحاظ علمی و فرهنگی نقش مهمی در تربیت دانش آموختگان مؤثر در استان و کشور داشته و دارد و به عنوان یک استان فرهنگی شناخته می شود و به طور قطع در آینده نیز این جایگاه را حفظ خواهد کرد.