فرمول حفظ آب و خاک در بحران خشکسالی
تعداد بازدید : 19
تغییر بی نتیجه الگوی کشت در خراسان جنوبی
فرخ نژاد- هر چه بر عمر قهر طبیعت در استان افزوده می شود شوری و قلیایی شدن آب ها نیز فزونی می یابد. این تداوم و حضور نامطلوب کارشناسان و اهل فن را به فکر وا داشته است تا به دنبال راه حل ها یا جایگزین کردن محصولاتی باشند که نیاز به آبی کمتر داشته باشد یا با همین آب شور و قلیایی بتوانند ادامه حیات دهند.
اما با این تغییر اقلیم رخ داده نظر کارشناسان مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی استان بر این است که چون خراسان جنوبی از گذشته ها درگیر مسئله خشکی و کم آبی بوده است در تغییر الگوی کشت خیلی به نتیجه نخواهد رسید یعنی الگوی کشت در استانی مانند خراسان جنوبی و با محصولات مزیت داری مانند زرشک، زعفران، عناب، پسته و گل محمدی ثابت و مشخص است.
هر چند در زمان ترسالی ها از محصولات هسته دار و سردرختی و جالیزی بیشتر کاشت می شد اما در سال هایی که بارندگی ها کمتر شده است کاشت محصولات جالیزی و سردرختی نیز کم شده و کشاورزان محصولات کم آبخواه و متناسب با اقلیم منطقه را جایگزین محصولات پرآبخواه کرده اند.
الگوی کشت ثابت
سوالی که با توجه به روند رو به فزونی خشکسالی ها ذهن را درگیر خود می کند به این مسئله برمی گردد که چاره کار در سال هایی که شوری خاک و آب رو به افزایش است چیست و کشاورزان باید چه کنند؟ و آیا دنبال کردن همان راه و روش گذشته راه چاره است یا باید به دنبال راه های دیگر بود؟
آن طور که مجری هماهنگ کننده طرح های ملی زعفران و زرشک کشور می گوید: با مداومت مخاطره خشکسالی بارندگی ها نیز کم شده است که کم شدن نزولات جوی شوری و قلیایی شدن آب و خاک را در پی داشته است و همین روند سبب شده تا برخی به دنبال کاشت محصولات جایگزین باشند اما خراسان جنوبی چون از گذشته های دور درگیر خشکی و کم آبی است خیلی در زمینه تغییر الگوی کشت نمی تواند راه به جایی ببرد زیرا الگوی کشت این خطه از گذشته ثابت و مشخص است.
دکتر«هادی زراعتگر» دلیل این ادعایش را هم کاشت محصولات مزیت داری مانند زرشک، زعفران، عناب، پسته و گل محمدی در خراسان جنوبی می داند که نیاز به آب کمتری دارد و متناسب با اقلیم استان است.
این کارشناس کشاورزی گریزی نیز به کاشت محصولات پرآبخواه مانند محصولات جالیزی و سردرختی در استان آن هم در سال های ترسال می زند و می افزاید: در این سال به دلیل کم شدن نزولات جوی، کم شدن سفره های آب زیرزمینی و افزایش تبخیر و تعریق که میزان تبخیر سالانه استان هزار و 500 میلی متر است تغییری در محصولات زراعی به وجود آمده است طوری که از محصولات جالیزی خیلی استفاده نمی شود و کشاورزان بیشتر به سمت توسعه و گسترش محصولات باغی مانند زرشک و عناب که مقاومت بیشتری در برابر کمی آبی و به نوعی شوری خاک دارند رفته اند.
«زراعتگر» این تغییر رویه را مطلق نمی داند و به این مسئله اذعان می کند که ممکن است در اثر تغییر شرایط اقلیمی و افزایش شوری خاک محصولاتی مانند عناب، زرشک و پسته نیز دچار تنش شود. آن چه که به عنوان یک کارشناس برای محصولات باغی استان تجویز می کند این است که خیلی نمی شود در این حوزه روی تغییر الگوی کشت کار کرد چون از قبل کار شده و سال هاست کشاورزان خراسان جنوبی با کاشت و داشت این محصولات عجین هستند.
استفاده از دانش بومی
پیشنهادهای عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان برای مقابله با خشکی و شوری منابع آبی و خاکی به عنوان مهم ترین کار این است که باید ابتدا از تکنیک ها و دانش بومی خود استفاده کنند همان طور که از چند هزار سال قبل استفاده از قنات و روش های کم آبی در خراسان جنوبی مرسوم بوده و این تکنیک ها و دانش بومی نیز در اختیار کشاورزان و روستاییان استان است.
مسئله اساسی این است که همه روش ها و تکنیک ها بر یک پایه و آن هم حفظ رطوبت خاک استوار است یعنی باید کاری کرد تا تبخیر و تعرق کنترل شود که از جمله اقدامات در این زمینه اصلاح شبکه های انتقال آب است.
علاوه براین حفظ رطوبت را می توان از طریق مالچ پاشی، افزایش ماده آلی خاک و... انجام داد.
به گفته وی برای افزایش ماده آلی خاک هر سال یکسری محصولات خاص که بیشتر از خانواده لگوم است کشت می شود و زمانی که به یک مرحله از رشد رسید به خاک برگردانده می شود تا بر ماده آلی خاک از طریق افزایش کود سبز افزوده شود زیرا کود سبزی که در مجاورت گیاه قرار می گیرد سبب می شود که رطوبت خاک را به خود بگیرد. همچنین در برخی از نقاط برای جلوگیری از تبخیر و تعرق در سایه انداز درخت ها پلاستیک هایی را پهن می کنند تا میزان رطوبتی که زیر خاک است گرم شود و از طریق تبخیر و تعرق از دست نرود.
تلفیق روش های حفظ رطوبت
این کارشناس پیشنهاد تلفیق روش های حفظ رطوبت خاک را نیز مطرح می کند و توصیه اش به کشاورزان این است که کودهای دامی پوسیده را جایگزین کودهای شیمیایی کنند و تاکیدش هم بر این است که کودهای حیوانی به طور حتم غنی شده باشد که استفاده از این نوع کودها نیز به حفظ رطوبت خاک کمک می کند.
به علاوه به افرادی که در این شرایط بحران بی آبی باغی ایجاد کنند توصیه می کند به طور حتم قبل از احداث آزمایشاتی در زمینه آب و خاک در محلی که می خواهند باغ ایجاد شود انجام دهندتا قبل از کاشت اگر مشکلی بود رفع شود.
همچنین در مناطقی که شوری و خشکی آن نسبت به دیگر نقاط بالاتر است به طور حتم سعی کنند محصولاتی را کاشت کنند که مقاومت بیشتری دارد به عنوان مثال در محصولات زراعی گندم و جو رقم های مقاوم و متحمل به شوری و خشکی یکی از کارهایی است که مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان آن را سرلوحه کار خود قرار داده است طوری که به طور متوسط یک سال در میان یک رقم مقاوم به خشکی یا شوری را به کشاورزان زراعتکار معرفی می کند.
به گفته وی باید در مورد محصولات باغی خیلی با ملاحظه کار شود و با مشورت کارشناسان محصولاتی مانند عناب، زرشک، پسته، گل زعفران و محمدی و از گیاهان دارویی آنغوزه که به نوعی متحمل به خشکی و شوری است کاشت شود.
در ادامه توصیه هایی که این کارشناس به کشاورزان دارد به این موضوع نیز اذعان می کندکه سیستم انتقال آب در استان به دلیل استفاده از منابعی مانند قنات نوبتی است و نمی شود به طور مداوم در شب این آب را به زمین ها و باغ ها منتقل کرد اما تا جایی که امکان دارد از کشاورزان می خواهد که شب ها آبیاری کنند و برای این که هدررفت آب کمتر شود و تنش های رطوبتی به حداقل برسد از لوله کشی استفاده کنند.
ضرورت آبشویی زمستانه
به علاوه در این مناطق بعد از چند سال شوری آب و خاک افزایش می یابد بنابراین به طور حتم باید برای باغ ها یک آبشویی زمستانه انجام شود زیرا با کنتورگذاری انجام شده در چاه های کشاورزی در این چند سال اخیر شاهدیم که تعداد زیادی از درختان پسته، عناب و زرشک در ابتدای فصل رشدی ندارد که این ها به دلیل تجمع شوری و انجام نشدن آبشویی زمستانه و یخاب است.
مسئله دیگر در این بحران بی آبی این است که خاک های خراسان جنوبی بیشتر از نوع قلیایی است و در این نوع خاک ها برخی از عناصر جذب نمی شود که باید از طریق محلول پاشی در طول فصل رشد، خاک را اصلاح و غنی کرده و از کودهای سولفاته استفاده کنیم تا به مرور از اسیدی بودن خاک کاسته شود و جذب مواد غذایی در عمل افزایش یابد.
دیگر این که اگر بعد از چند سال آثار شوری در خاک های کشاورزی نمایان شد به طور حتم کار شوره برداری را انجام دهند.
پروژه هایی متناسب با اقلیم
مجری طرح های تحقیقاتی گندم و جوی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان هم با بیان این که در فعالیت های پژوهشی به دلیل شوری آب و خاک تحقیقات بر روی ارقام گندم و جوی متحمل به شوری که با شرایط اقلیمی خراسان جنوبی متناسب است در دستور کار این مرکز قرار دارد می افزاید: در گندم ارقامی مانند ارگ، افق و نارین و در ارقام جو نیز یوسف و گوهران به طور کامل با شرایط اقلیمی خراسان جنوبی سازگارند. به گفته دکتر «الیاس آرزمجو» استفاده از ارقام متحمل به شوری در بین کشاورزان و بهره برداران به طور کامل جا افتاده و چون با شرایط اقلیمی خراسان جنوبی سازگارند عملکرد خوبی هم دارند.
این کارشناس اعتقاد دارد گیاهان جدیدی مانند کینوا، کالیفرنیا و آنغوزه که سازمان جهاد کشاورزی به دنبال توسعه و گسترش کاشت آن در استان است نمی تواند چندان درآمدی برای کشاورز داشته باشد. وی می گوید: پروژه های تحقیقاتی که روی ارقام متحمل به شوری انجام می شود ملی است و با استان های هم اقلیم خراسان جنوبی مورد سنجش قرار می گیرد و در نهایت رقمی معرفی می شود که با شرایط اختصاصی خراسان جنوبی سازگاری دارد.