در گذشته جشن های مختلفی در طول سال براساس مناسبت های تقویمی و طبیعی برگزار می شد و وقتی نام یک ماه با روز یکسان می شد،آن روز را جشن می گرفتند، علاوه براین هرسه ماه هم به دلیل برابری یا اختلاف بین شب وروز جشن گرفته می شد.
آخرین روز آذر مصادف با بلندترین شب سال است و مردم ایران از قدیم به عنوان شب چله آن را جشن می گیرند البته هنوز هم این سنت وجود دارد هرچند تغییراتی به مرور زمان در محتوای آن به وجود آمده است.
آداب و رسوم شب یلدا دارای اشتراکاتی در بیشتر مناطق خراسان جنوبی و دیگر نقاط کشور است و مردم سعی می کنند از هندوانه و میوه های سرخ رنگ استفاده کنند. مردم معتقدند اگر شب یلدا هندوانه نخورند از گرمای چله تابستان در امان نخواهند بود.
مردم در این شب براساس شرایط جغرافیایی هر منطقه از آجیل های مختلف و خشکبار خود استفاده می کنند و تا دیروقت بیدار هستند. شاهنامه خوانی یا خواندن قصه ها و داستان های قدیمی از سوی راویان و تلاوت قرآن از دیگر آداب ورسوم مربوط به این شب بود و کسانی هم که از صدای خوبی برخوردار بودند در گذشته اشعار مناسب این شب را برای دیگران می خواندند.
آن چه در زمینه آداب ورسوم این شب خاص خراسان جنوبی است در جنوب خراسان رضوی نیز کم و بیش وجود دارد و این امر به دلیل نزدیکی واشتراک مباحث فرهنگی دو منطقه است. کف زنی با استفاده از گیاهی به نام بیخ از آداب و رسوم شب یلداست.
خانواده های دامادی که نوعروسی دارند شب چله ای برای خانواده عروس شامل میوه های فصل، پارچه و... هدیه می برند و فرزندان به دیدن پدر، مادر و پدربزرگ و مادربزرگ خود می روند.
هر مراسمی کارکردهای آشکار و نهان دارد و یکی از مهم ترین کارکردهای شب چله به جا آوردن صله رحم و ایجاد وحدت و همدلی بین خانواده ها است. با این کار کدورت احتمالی بین اقوام و آشنایان با جمع شدن آن ها در خانه بزرگ ترها از بین می رود و نوجوانان و جوانان با ادبیات و فرهنگ نوشتاری خود بیشتر آشنا می شوند و فرهنگ شفاهی از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود.
هرچند در شرایط فعلی بعضی از این کارکردها کمرنگ شده یا تغییر کرده ولی آداب اولیه مانند به جا آوردن صله رحم و کم و بیش آداب و رسوم مربوط به شب یلدا مانند کف زنی و بردن شب چله ای برای نوعروس در این منطقه وجود دارد.
سید احمد برآبادی
مسئول حوزه پژوهش اداره کل میراث فرهنگی خراسان جنوبی