تنها شهری که در خراسان جنوبی دغدغه تامین آب شرب برای اهالی آن بیشتر از دیگر نقاط احساس می شود طبس است زیرا هم نسبت به دیگر نقاط استان وضعیت بحرانی تری دارد هم این که مردم تابستان گرم بالای 50 درجه را باید تحمل کنند.
کمبود منابع آبی در این شهرستان به حدی بوده که درکنار منابع آب های زیرزمینی مسئولان برای رفع مشکل مجبور شدند آب شرب مردم را از طریق سد نهرین تامین کنند اما در سال جاری به دلیل کمی نزولات آسمانی و استمرار خشکسالی ها ذخیره سد نهرین هم صفر شده و بحران آب را دراین شهرستان کویری تشدید کرده است.
مهندس «محمد حسن رحیمیان» یکی از محققان مرکز ملی تحقیقات شوری و دانشجوی دکترای تخصصی علوم و مهندسی آب دانشگاه صنعتی اصفهان به همراه دو نفر دیگر از همکاران خود راه های برون رفت از بحران آب را درشهرستان طبس به صورت علمی بررسی کردند. این طرح تحقیقی که قابل تعمیم به شهرستان های فردوس، بشرویه و سرایان است برنامه ای جامع برای مدیریت و بهرهبرداری از منابع آب این 4 شهرستان در زمینههای کشاورزی، شرب، صنعت، منابع طبیعی و محیطزیست را بیان می کند.
در این گزارش تحقیقی آمده از نظر حجم منابع آبی، در حال حاضر طبس بیشتر متکی به قنات ها و چاهها بوده و بیشترین آب استحصالی نیز از این طریق تأمین شده و به مصرف بخش کشاورزی و دیگر بخشها میرسد. اگرچه نقش چشمهها و روانآبهای سطحی پشت سدهای نهرین، کریت و درهبید در تأمین آب کشاورزی از نظر حجم و تعداد کمتر از دیگرمنابع آبی منطقه است اما اهمیت آنها در تهیه آن به ویژه در بخش مرکزی برای فعالیتهای کشاورزی و شرب غیرقابل چشمپوشی بوده و بسیار حائز توجه است.
در سالهای اخیر و بر اثر خشکسالی ۴۲ رشته قنات طبس آبدهی ندارد. همچنین متوسط افت سفرههای آب زیرزمینی در این منطقه حدود ۴۸ سانتیمتر در سال بوده است. در حال حاضر منابع تأمین آب کشاورزی این شهرستان شامل ۱۹۱ رشته قنات، ۱۷۸ حلقه چاه و ۳۳ دهنه چشمه است که سرجمع حدود ۶۵/۳ مترمکعب بر ثانیه (۱۱۵ میلیون مترمکعب در سال) آبدهی دارند.
منبع اصلی تأمین آب شرب و بهداشتی شهر طبس نیز شامل ۲۲ حلقه چاه است که در شرایط فعلی حداکثر ظرفیت استحصال آب شرب از این منابع زیرزمینی ۲۰۵ لیتر بر ثانیه است. در حالی که بر اساس اعلام مراجع مرتبط، حداکثر نیاز آبی شهر طبس در ماههای پیک مصرف ۲۶۵ لیتر بر ثانیه بوده و پیشبینی شده است که این عدد در افق ۱۴۱۰ به ۴۳۵ لیتر بر ثانیه هم خواهد رسید. از لحاظ سرانه مصرف روزانه آب شرب و بهداشتی در شهر طبس، سرانه روزانه تولید و مصرف آب به ترتیب حدود 400 لیتر و ۲۶۰ لیتر بر ثانیه به ازای هر نفر است.
اختلاف فاحش تولید و مصرف آب شرب شهری نشاندهنده حجم بالای هدررفت آب بوده و بیشتر به دلیل گستردگی خطوط انتقال و پراکندگی منابع تأمین، وسعت شبکه توزیع و داشتن دو شبکه مجزای آب شرب و بهداشتی و فرسودگی شبکه توزیع آب در منطقه طبس است.
علاوه براین سرانه فعلی مصرف آب در این بخش از حداکثر متوسط سرانه کشور که در سال های اخیر توسط مراجع مرتبط اعلام شده، بالاتر است و علت عمده آن افزایش مصرف در تابستان بهدلیل گرمای طاقتفرسا و استفاده از کولر آبی در تمام ساعات شبانهروز است.
در بخشهای صنعتی و معدنی طبس نظیر کارخانجات مستقر در شهرکها و نواحی صنعتی و صنایع معدنی مانند زغالشوییها و ککسازی، در حال حاضر مجموع آب مورد استفاده کمتر از ۱۰۰ لیتر بر ثانیه (۳ میلیون مترمکعب در سال) است.
نیاز آبی صنعت طبس
این گزارش می افزاید بر اساس جوازهای تأسیس و پروانههای صادره برای فعالیت این بخش و راهاندازی بخشهایی نظیر نیروگاه حرارتی و تحقق دیگر اهداف توسعهای منطبق بر پتانسیلهای معدنی و صنعتی طبس، پیشبینی میشود که مجموع نیاز آبی این بخش در آینده بیش از ۵۰۰ لیتر بر ثانیه (۱۵ میلیون مترمکعب در سال) باشد.
همچنین در کنار کمیت منابع آبی منطقه طبس، کیفیت این منابع نیز حائز اهمیت فراوانی است به طوری که از منظر کیفیت، منابع آب زیرزمینی موجود در منطقه دارای درجات متعدد شوری است.
این شهرستان دارای 9 هزار و 625.5 هکتار محصولات زراعی و باغی با تولید سالیانه 71 هزار و 317.9تن است.
بر اساس آمار موجود، در حال حاضر سرانه مصرف آب در بخش کشاورزی شهرستان طبس به ازای هر هکتار زمین، 9 هزار و 600 مترمکعب در سال است.
برنامه پیشنهادی
نظر به اینکه بخشهای مختلفی نظیر شرب شهری، کشاورزی، صنعت، معدن، منابعطبیعی و محیطزیست درگیر مسئله آب و همگی بهعنوان مصرفکننده یک حجم محدود و معین از پتانسیل ذخیره آبی منطقه (البته با درصدهای مختلف) هستند ضروری است که در تبیین برنامه جامع مدیریت منابع آب منطقه، تمام بخشها در کنار همدیگر دیده شوند.
ایجاد تعامل بین بخشهای مختلف به معنی توجه به نیازهای تمام ذی نفعان آب منطقه و همکاری متقابل آنها برای تأمین این نیازهاست.
بدیهی است که نبود هماهنگی و توافق نظر بین ذی نفعان و عدول از برنامه، منجر به برهم خوردن تعادل سفره و ایجاد بیلان منفی و تشدید مشکلات کمبود منابع آب در این منطقه کویری خواهد شد.
در برنامه پیشنهادی، برقراری تعادل بین ورودیهای آب (که عمدتاً نزولات جوی هستند) و خروجیها (استحصال از منابع سطحی و زیرزمینی) میتواند در قالب تبیین و اجرای سیاست حفظ تعادل سفره و یا بیلان صفر منابع آب تحقق یابد. اجرای سیاست بیلان صفر منجر به کاهش فشارهای وارد بر منابع آبی شده و در نهایت به ثبات و پایداری برنامهریزیهای بخش آب در شهرستان طبس کمک خواهد کرد.
نکته قابل توجه اینکه، تأمین کیفی و کمی آب شرب در مناطق روستایی، تضمینی برای تداوم فعالیتهای کشاورزی و جلوگیری از خالی شدن روستاها خواهد بود. این مسئله نیز خود بهعنوان یکی از مصداقهای تعامل سازنده بین بخش کشاورزی و شرب محسوب میشود که در این برنامه دیده شده است.
با این توضیحات، برخی اهداف مدنظر در تدوین برنامه جامع مدیریت آب منطقه طبس را میتوان به شرح زیر عنوان کرد:
*ثبات تقاضای آب در منطقه با توجه به محدودیت کمّی منابع آب موجود با اجرای راهکارهای افزایش بهره وری در تمام بخشها.
*توجه ویژه به کاربرد آبهای شور و نامتعارف در بخشهای مختلف .
*تقویت فعالیتهای کشاورزی از طریق ارائه یک الگوی مناسب کشت و سازگار با اقلیم.
*ایجاد و توسعه صنایع کمآببر و بهکارگیری تکنولوژیهای نو و پربازده در این زمینه.
*تحقیق و پیشرفت برای سازگارکردن صنایع و معادن منطقه طبس با آبهای شور و نامتعارف.
با توجه به اهداف و استراتژیهای در نظر گرفته شده در برنامه جامع تخصیص و مدیریت منابع آب طبس که در بالا به آنها اشاره شده امکان ارائه آن از دو دیدگاه «کیفیت» و «کمیت» منابع آب وجود دارد که در ادامه، برنامه پیشنهادی این دو دیدگاه معرفی شده است.
دیدگاه کیفیت منابع آب
در این برنامه، استفاده بهینه از آبهای لبشور، شور و خیلی شور در جایگاه ویژهای قرار دارد. برآوردها نشان داده است که حجم آبهای شور در منطقه طبس و حوزههای مجاور قابل توجه است، لذا شایسته است که برنامه جامع بهرهبرداری پایدار از آبهای شور در دستورکار برنامهریزان و سیاستگذاران منطقه قرار بگیرد. به این ترتیب و با در نظرگرفتن واقعیت کمبود آب در منطقه کویری طبس، کشت و کار برخی محصولات پرمصرف و یا حساس به شوری و خشکی نظیر سبزی و صیفی، خربزه، هندوانه و... (حتی در مقیاسهای کوچک) جای بحث بیشتری داشته که در مرحله تدوین الگوی کشت منطقه، در مورد آنها تصمیمات مستدل و علمی اتخاذ خواهد شد.
لازم به ذکر است که تعیین و توصیه الگوی دقیق کشت برای منطقه، در یک برنامه کوتاه مدت یک تا ۲ ساله و از طریق بحث و تبادل نظر فنی و کارشناسی قابل انجام است. علاوه بر این، پتانسیلها و نعمت های خدادادی موجود در زمینه گیاهان دارویی طبس (آنغوزه، آویشن و...)، تحقیق و کار بیشتر روی گیاهان دارویی متحمل به شوری و خشکی، روشهای کشت و ازدیاد آنها در محیطهای گلخانهای و زراعیسازی آنها را میطلبد که در برنامه پیشنهادی دیده شده است.
از مواردی که نیاز به کار بیشتری دارد میتوان به تکنولوژیهای برداشت و فرآوری این محصولات ، جنبههای آفتکشی و مبارزه با بیماریهای گیاهی و همچنین استفاده از آن در تثبیت بوی ادکلنها اشاره کرد که میتواند سرلوحه کار طرحهای تحقیقاتی منطقه قرار بگیرد.
آب های شور
برای آبهای شور و خیلیشور پیشنهاد میشود که توسعه فعالیتهای شورورزی (کشاورزی نامتعارف) از طریق احداث مجتمعهای تولیدی چندمنظوره در دستورکار برنامهریزان و مدیران منطقهای قرار داشته باشد. در این مجتمعها کشت گیاهان علوفهای شورزیست (هالوفیتها) و انجام فعالیتهای شیلاتی و آبزیپروری نظیر آرتمیا، میگو و جلبک جایگاه ویژه خواهند داشت. همچنین ساخت حوضچههای آبزیپروری در کنار استخرهای ذخیره آب کشاورزی میتواند بنیه اقتصادی کشاورز را تقویت کند.
دیدگاه کمّیت منابع آب
تعیین سهم هر یک از بخشهای مصرفکننده آب (اعم از کشاورزی، شرب، صنعت و معدن) وابسته به حجم منابع آبی موجود، بافت جمعیتی، اقتصاد، پیشینه تاریخی کسب و کار در هر منطقه، پتانسیلها و دیگر منابع خدادادی موجود نظیر خاک حاصلخیز، معادن مختلف و یا صنایع وابسته به آنهاست.
بررسیها نشان میدهد که در کشور و بهطور متوسط حدود ۹۰درصد از منابع آبی در بخش کشاورزی، ۶درصدصنعت و ۴درصد شرب مصرف میشود. البته در طبس درصد تخصیص آب به این بخشها تاحدودی معادل با ۹۱درصد، ۳درصد و ۶درصد است.
بر اساس محاسبات و پیشبینیهای صورت گرفته، افزایش ۱۵ تا ۲۰ درصدی راندمان کاربرد آب در بخش کشاورزی و صرفهجویی و ذخیرهسازی این حجم آب در سفره میتواند از فشار وارد بر سفره آب زیرزمینی که ناشی از استحصال و تامین نیاز آبی دیگر بخشهای ذی نفع آب در منطقه خواهد بود، بکاهد و اثرات زیستمحیطی اضافه برداشتها را به حداقل ممکن کاهش دهد. بر این اساس پیشبینی میشود که با اجرای برنامه پیشنهادی و بدون فشار اضافی بر منابع آب داخلی و ایجاد بیلان منفی در منطقه، حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ لیتر بر ثانیه (۹ تا ۱۲ میلیون مترمکعب در سال) از محل بهینهسازی صرفه جویی و راه برای توسعه دیگر بخشها هموار شود. همچنین در صورت برنامهریزی برای استحصال روان آبهای سطحی و ذخیرهسازی از طریق آببندها و یا چاههای تغذیه مصنوعی، امکان تامین حجم دیگری از آب مورد نیاز سایر بخشها وجود دارد.
نقش صنعت و معدن
ضریب قابل توجه بهره وری و اشتغالزایی صنایع و معادن در منطقه طبس، نگاه ویژه به تأمین آب مورد نیاز برای این بخش را میطلبد که در برنامه مذکور لحاظ گردیده است. در این برنامه، امکان تأمین بخش زیادی از آب مورد نیاز صنعت و معدن بدون فشار بر منابع آب زیرزمینی وجود دارد و پیشبینی میشود که بتوان حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ لیتر بر ثانیه (۹ تا ۱۳ میلیون مترمکعب در سال) آب در اختیار بخشهای صنعتی و معدنی طبس قرار داد.
همان طور که اشاره شد لازمه و پیششرط این موضوع توجه ویژه به بخش کشاورزی و صرفهجویی ۱۵ تا ۲۰ درصدی مصرف آب از طریق اجرای الگوی بهینه کشت و مدیریت بهینه آب در مزرعه میباشد.
این کار علاوه بر کمک به بخش کشاورزی، به پایداری و تداوم صنایع و معادن در منطقه نیز کمک زیادی خواهد کرد. بنابراین بهمنظور کاهش حجم آب مورد نیاز بخشهای صنعتی و معدنی در آینده گزینههای مختلفی نظیر استفاده از تکنولوژیهای روز و پربازده، شیرینسازی آبهای شور، بازیافت پسابهای صنعتی و شهری و... نیز مدنظر این برنامه میباشد که باید تحقیق و نتیجهگیری شود.
گزینههای دیگر مانند تأمین و انتقال آب از حوزههای مجاور، انتقال آب شور دریا به فلات مرکزی ایران، دستیابی به آبهای ژرف و... از راهکارهایی است که میتواند با تحقیقات بیشتر و نظرات کارشناسی شده پیگیری و عملیاتی شود.
یکی از نوآوریهای برنامه پیشنهادی این است که امکان استفاده از تمکن و توان اقتصادی صنعت و معدن برای بهینهسازی مصرف آب در بخشهای کشاورزی و شرب شهری وجود دارد.
سرمایهگذاری صنایع و معادن در بخش کشاورزی از طریق ارائه بستههای حمایت از کشاورزان و کمک به بهینهسازی مصرف آب، مشارکت مالی برای ارتقای سیستمهای آبیاری سنتی و تأمین برخی نیازهای سختافزاری از جمله راهکارهایی است که میتواند با تخصیص درصدی از درآمدهای بخش صنعت و معدن به بخش کشاورزی (بر اساس ضریبی از حجم آب صرفهجویی شده در مزرعه) انجام شود.
همچنین در بخش شرب و برای احداث شبکه تصفیه فاضلاب شهری میتوان با ایجاد تعامل بین بخشهای صنعتی طبس و شرکتهای آب و فاضلاب شهری و روستایی از بستههای حمایتی آنها استفاده و با سرمایهگذاری بخش خصوصی در اجرای شبکه تصفیه خانه فاضلاب، در قبال تحویل پساب تصفیه شده شهری به بخش صنعتی، هزینههای احداث شبکه تصفیهخانه فاضلاب شهری را از طریق مشارکت مالی صنایع آببر تأمین کرد تا از این طریق بخشی از نیازهای صنعتی و یا فضای سبز شهری طبس برآورده شود.
راهکارهای بخش کشاورزی و منابعطبیعی
با توجه به اینکه باران مهمترین منبع تأمین آب طبس محسوب میشود، انجام عملیات آبخیزداری و استحصال حداکثری نزولات جوی و ذخیرهسازی آب در سفرهها از اقدامات اولیه در این زمینه خواهد بود. شواهد حاکی از وقوع روان آبهای سطحی در فصول زمستان و اوایل بهار در دشتهای طبس، منصوریه، چاهکم، حلوان، پیرحاجات، اسفندیار و مرغوب است که بخش قابل توجهی از آنها پس از طی مسیر طولانی در کفهها و آبراههها و پس از شور شدن به کویر میپیوندند. لازم به ذکر است که برداشت متناسب با تغذیه سفرهها نیاز به فرهنگسازی، گسترش دانش بهرهبرداران و اجرای راهکارهای قانونی است که در برنامه مذکور پیشبینی شده است. برای ایجاد راندمان حداکثری در بخشهای انتقال و کاربرد آب در مزارع و باغات کشاورزی نیاز به راهکارهای فنی، مهندسی، ترویجی و تشویقی است که در این برنامه پیشبینی شده است. علاوه بر این، توجه به منابع آبی نامتعارف داخل و خارج منطقه (آبهای شور، آب دریا، فاضلاب و...) نیز حائز اهمیت خواهد بود.
آب نهرین
سالهاست که نهرین طبس با دبی آب حدود ۱۲۰ تا ۱۶۰ لیتر بر ثانیه بهصورت سنتی بهرهبرداری شده است. دبی کل آب نهرین (نهر بازک و نهر اَج) طبس 19 هزار و 292 فنجان است که در مالکیت مردم و مقداری از آن در اختیار اوقاف است. مقدار 2 هزار و 548 فنجان آب هم به صورت فرخیزی (اضافه میزان برداشت آب جهت هزینههای جاری آن) است. این سیستم دارای معایبی از جمله عدم گردش بهموقع آب و اتلاف زیاد در کانالها، نبود سیستم بهرهبرداری بهصورت مساوی و تخصیص آب در تمام شهر بهصورت غرقابی است.
در اولین مرحله از اجرای تخصیص بهینه آب، قصد هیچگونه تغییری در سیستم فعلی به جز جایگزینی کانالهای روباز فعلی با لوله که با اجرایی شدن آن سه مشکل ابتدایی ذکر شده حل خواهد شد، وجود ندارد. در واقع سعی میشود زمینهای زراعی شهر به چند قسمت تقسیم و بهجای استفاده از کانالهای آب کار لولهگذاری انجام شود که در این صورت دو مشکل اولیه برطرف خواهد شد.
در مورد مشکل سوم که از همه مهمتر است باید خروجیهایی که در قسمتهای مختلف شهر نصب میشود، مجهز به کنتورهای هوشمند باشد تا میزان دقیق حجم آب سنجیده شده و بر اساس کل حقابه، به هر قسمت از شهر تخصیص داده شود.
بر اساس محاسبات صورت گرفته و در صورت همراهی کشاورزان و باغداران شهر طبس، با پیادهسازی این طرح میتوان در حدود ۱۰ هزار فنجان آب نهرین را صرفهجویی کرد که تقریباً معادل با ۶۰ تا ۸۰ لیتر بر ثانیه (۲ تا ۶/۲ میلیون مترمکعب در طول سال) است.
زمانبندی
اقدامات کوتاهمدت (یک تا ۳ سال): ایجاد تعامل، هماهنگی و اتفاقنظر بین بخشهای کشاورزی، منابع طبیعی، صنایع و معادن، محیطزیست و آبمنطقهای از طریق انجام بحثهای کارشناسی، بررسی چالشها و مسائل تخصصی هر بخش و تبیین سیاست جامع مدیریت و بهرهبرداری پایدار از منابع آبی طبس در بخشهای کشاورزی، شرب، صنعتی و معدنی، منابعطبیعی و محیطزیست که منطبق بر اهداف و چشمانداز ارائه شده در این برنامه است.
اقدامات میانمدت (۳ تا ۵ سال): تلاش برای اجرای همهجانبه راهکارهای بهینهسازی مصرف آب در بخشهای کشاورزی، صنعتی، معدنی و شرب شهری اعم از تمام اقدامات سختافزاری و نرمافزاری اشاره شده در متن برنامه. اقدامات بلندمدت (۵ تا ۱۰ ساله): بهینهسازی شبکه تأمین و توزیع آب شرب شهری و روستایی، ارتقای وضعیت معیشتی کشاورزان از طریق اصلاح الگوی مصرف آب کشاورزی، توسعه صنایع کمآب خواه، پربازده و سازگار با منابع آب موجود بهویژه آبهای شور و بازیافتی.