خسروی- باد تند می وزد ، بادی که شن و خاک با خود می آورد، بوی خاک است و گندم که در غربال مرد می چرخد.
سنگ ریزه ها را با هر چرخاندن غربال از گندم جدا می کند و گاهی چشم هایش تیز می شود تا مبادا ریگی از نگاهش دور بماند. شاید با بوی خاک گندم دلت کمی باران بخواهد بر سقف خشت وگلی اتاقکی در گوشه کویر زیرنگاه آفتاب .
چند اتاق خشت وگلی به ردیف کنار هم ایستاده اند، کمی طول می کشد تا چشم ها به فضای داخل و نور کم عادت کند. تخت بانی که رویش محفظه ای ساخته شده تا مرد آسیابان گندم های پاک شده را درونش بریزد.استوانه ای چوبی و سنگین از سقف به درون آسیاب راه دارد و درست از جایی وارد شده که دو سنگ بزرگ و مدور را بچرخاند.
بیرون ، باد تند می وزد صدای چرخش پره های آسیاب سکوت بیابان را می شکند.
پره های چوبی بر سقف گنبدی آسباد می چرخد و با هر چرخش استوانه سنگ های درون اتاقک می چرخند تا گندم ها آرد شودو روزی دیگر در گوشه کویر نهبندان به شب برسد.
در گذشته های دور به دلیل این که کاروان هایی از جنوب ایران یا کرمان وارد می شدند و نهبندان در مسیر این کاروان ها قرار داشت، آرد یکی از کالاهای تجاری و پرفروش در این شهرستان بوده است.
آسبادهایی کنار هم در روستاهای مختلف این شهرستان از گذشته های دور به یادگار مانده اند.
مورخانی مانند «خانیکوف» و «سون هیدن» در سال 1905 میلادی و همچنین شخصیت هایی مانند «ذوالفقار کرمانی»، «احمد مستوفی» و... از این آسبادها یاد کرده اند.
به اذعان بیشتر مورخان اروپایی مانند «هان. ای. وولف» خاستگاه آسبادها، شرق ایران به ویژه شهر نهبندان است که بعدها با ظهور اسلام در سراسر جهان منتشر شد تا جایی که به گفته بیشتر مورخان اروپایی، اندیشه احداث آسبادهای هلند که به عنوان نماد این کشور به شمار می آید از آسبادهای شرق کشور به ویژه نهبندان گرفته شده است.
این اثر توسط بسیاری از سیاحان و پژوهشگران مانند ییت، گابریل آلفونس، خانیکوف و... مشاهده و بررسی شده است. «ییت» سال 1894 میلادی که از نهبندان عبور می کند، گزارش می دهد: «ساختمان آسبادها به این شکل هستند، یک ستون به طور قائم قرار می گیرد و دو دیوار آن را در جهات جانبی مهار می کند، به ترتیبی که فضای رو به جنوب آن باز و دو سوم فضای رو به شمال آن بسته است. از بالای ستون و وسط آن یک تیر عرضی عبور می کند، ستون در پایین از سنگ های آسیاب عبور کرده و در جایی که برای آن تعبیه شده است قرار می گیرد.»
واقعیت این است که صدای قیژ قیژ گردش پره های چوبی حالا خیلی وقت است که به گوش نمی رسد.
آسبادهایی که ریشه در تاریخ این سرزمین و حکایت از روزهای سخت مردم کویرنشینی دارد از یک طرف بادهای 120 روزه سیستان و از طرفی گرمای سخت کویر آن ها را از زندگی در این خطه منصرف نکرده بلکه آن ها را به این واداشت تا این شرایط سخت را به نفع خود تغییر دهند و دست به ابداع سازه هایی بزنند که با چرخش آن چرخ زندگی شان را به حرکت درآورند تا جایی که بادها آوازه شان را به دوردست ها و خارج از مرزها کشاند و گواه آن نیز نوشته های برخی مورخان است.
قدمت آسبادها
آن طور که سرپرست نمایندگی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نهبندان در مورد قدمت این آثار توضیح می دهد: با توجه به وزش بادهای 120 روزه و دسترسی به انرژی باد در تهیه آرد گندم، تکنیک ساخت آسبادها در نهبندان حداقل از هزار سال پیش رواج داشته است.
هر چند وزش بادهای 120 روزه موجب فرسایش شدید و ویرانی تدریجی این سازه ها می شود. از این رو آنچه از آسبادهای کنونی باقی مانده متعلق به سده های اخیر بوده و به احتمال زیاد، در دوره ناصرالدین شاه قاجار ساخته یا تجدید بنا شده اند.
علاوه بر این، با توجه به اسناد و منابع تاریخی به ویژه در صدر اسلام سابقه این آسبادها به 200 سال قبل از میلاد مسیح برمی گردد.
ساختمان آسبادها
«شبانی» ساختمان آسبادها را شامل دو قسمت تشریح می کند یکی آسیاخانه که در زیر آسباد و اتاقی بود که هرچند سقف گنبدی داشت، اما از پشت بام تخت شده بود و سنگ با همه تجهیزات آرد کردن گندم در آن قرار داشت.
قسمت دوم آن بخش فوقانی شامل دو دیوار بلند بود که گاهی به ارتفاع 7متر می رسید که در آن جا «چرخ باد»(چند پره حول استوانه چوبی) روبه روی هم گذاشته می شد طوری که باد از میان این دو دیوار عبور کند سپس سر گازک را روی آن می گذاشتند.
سرگازک چوبی بسیار محکم از درخت عناب است که محور آسیاب به آن بسته می شد.
گاه این چوب از وسط دو شاخه می شد که محور به راحتی در وسط آن جای گیرد. ساختمان عمومی بیشتر این آسبادها دارای 2 دیوار موازی به ارتفاع 6 متر است که به فاصله 4متر از همدیگر قرار دارند و در قسمت شمالی این محفظه پرههای بزرگی وجود دارد که با کمک نیروی باد میچرخند. فضای بالایی آن مکانی است که بزرگترین قطعات آسیاب در آن کار گذاشته شده است. این فضا از 3 طرف محصور و جهت باز آن در معرض وزش باد است.
او با استناد به گفته های عامه مردم می گوید: در گذشته نهبندان محل تامین آرد بسیاری از شهرهای ایران و شهرستان های همجوار آن بوده تا جایی که یکی از حرفه های قدیمی مردم این منطقه خرید گندم و فروش آرد بوده است.
مرمت آسبادها
بنا به آماری که او دارد سال 1905 در نهبندان 75 آسباد همزمان فعال بوده است و حالا بیش از 150 آسباد وجود داردکه برخی از آن ها مرمت شده و بعضی نیازمند مرمت است .
حالا او از مرمت 9 آسباد در خوانشرف و 10 باب در چهارفرسخ خبر می دهد که در صورت تخصیص اعتبار راه اندازی می شود. در مورد مرمت این آثار هم توضیح می دهد: بازسازی هر اثر، به حجم و میزان تخریب آن بستگی دارد، به عنوان مثال یک اثر با 5 میلیون تومان اعتبار مرمت می شود وبنای دیگری ممکن است با 50 میلیون تومان مرمت نشود.
وی با اشاره به تعداد زیاد آسبادها در این شهرستان ادامه می دهد: با توجه به این که بیش از 15 روستا وجود دارد وهرکدام حدود 10 تا 15 آسباد دارد میزان تخریب آن ها نیز متفاوت است بنابراین مبلغ خاصی را نمی توان برای مرمت این آثار برآورد کرد اما راه اندازی یک آسباد که مرمت آن تمام شده حدود 6 تا 8 میلیون تومان اعتبار نیاز دارد.
او به نقش موثر این آسبادها در گذشته اشاره و تاکید می کند: در صورت راه اندازی دوباره آنها مانند گذشته که نقش مهمی در بهبود اقتصاد و معیشت مردم داشته است امروزه نیز می تواند در قالب های جدید مانند تامین آرد سنتی،کلوچه های محلی و نان های سنتی و... زمینه ساز اشتغال شود.
مهم ترین سازه های سنتی
وی از آسبادها به عنوان مهم ترین سازه های سنتی نهبندان یاد می کند و می افزاید: این آثار دارای خلاقیت و نبوغی است که به عنوان دانش بومی هم شناخته می شود و می تواند مرکز توجه گردشگران داخلی و خارجی زیادی باشد.
شبانی مهم ترین برنامه و هدف میراث فرهنگی شهرستان را مرمت و راه اندازی این آثار عنوان می کند و می افزاید: راه اندازی آسبادها تاثیر بسزایی در ورود و خروج گردشگران داخلی و خارجی خواهد داشت.
به گفته وی، با توجه به وجود کارگاه های صنایع دستی در روستاها و پراکندگی آسبادها در بیشتر روستاهای منطقه، مهم ترین مزایای ورود گردشگران خارجی و داخلی به نهبندان فراهم کردن زمینه های توسعه منطقه ، ایجاد فرصت ها و امکاناتی به ویژه برای اشتغال و درآمد روستاییان است که نقش مؤثری در احیاء و نوسازی نواحی روستایی دارد.
وی رونق گردشگری در این روستاها را محرک اصلی در زمینه بهبود و رشد اقتصادی عنوان می کند و ادامه می دهد: این اقدام با ایجاد فرصتی راهبردی سبب تنوع اقتصاد محلی شده و با ایجاد فرصت های شغلی مولد مبتنی بر قابلیت های موجود در روستا، موجب افزایش سطح رفاه، استانداردهای زندگی، درآمد و امنیت در روستا می شود.
وی می گوید:پرونده آسبادهای نهبندان به منظور ثبت در فهرست جهانی آماده می شود.
این بناها پس از باغ اکبریه، قنات بلده فردوس و بیابان لوت چهارمین اثری است که در فهرست جهانی ثبت می شود.