تیغ فرسایش بر تن خانه « بی بی مرادی »
قاسمی- باد سردی می وزد، روز به نیمه رسیده و سرمای یک روز زمستانی است که بر حیاط خانه قدیمی حکمفرماست، سایه سنگین زمستان بر نیمی از حیاط خانه قدیمی در کوچه پس کوچه های خیابان منتظری نشسته است.
لابه لای دیوارهای کاهگلی بلند، پشت دری آهنی ، خانه «بی بی مرادی» در یکی از کوچه های محله منتظری آرام وساکت منتظر است.
در بزرگ و ماشین رو ، رو به حیاط باز و نمای خانه ای قدیمی پشت در ظاهر می شود. کف خانه خاکی است و سرما است که به استقبالت می آید، دورتا دور حیاط ، خانه است و در وپنجره هایی که حالا برخی سر جایشان نیستند و شیشه های آن شکسته و درهای چوبی که جایشان در قاب خالی است.
دیوارها با سلیقه تمام زینت شده است و نقش و نگارهایی زیبا با آجر به دست بناهای ماهر و هنرمند بر دیوار شکل گرفته اند. آجرکاری و نقش بالای یک در ترک برداشته و شکاف است که کم کم می رود تا دیوار را باز کند.
حوض آبی رنگ حیاط خانه خالی است و آب را انتظار می کشد و حالا با شاخه و چوب های خشکیده درختانی پر شده که گویا زمانی سایه گستر در روزهای گرم تابستان بوده اند.
تنه قوی درخت انگور از برگ و بار سال ها قبل خاطره ها دارد و حالا اما در سرمای سایه می لرزد و شاید درخت عناب و تنه های خشکیده است که او را بیشتر می لرزاند.
تلی ازشن کنار پنجره ها روی زمین پخش شده است. چهار پله به ایوان زیبا راه دارد و ستون هایی که حدود یک قرن، بار سنگین سقف را به دوش کشیده اند همچنان مقاوم برایوان ایستاده اند. درهای چوبی اتاق ها از سه جهت به ایوان باز می شود .
از آن بالا نقش و نگار دیوارهای بلند دلت را می برد به شب های سرد زمستان دراین خانه به نظر اعیانی بیرجند و چای خوش رنگی که شاید بی بی آن سال ها دم می کرد تا زیر نور گرد سوز بنوشد.
لحاف کرسی را تا شانه های کودکش بالا می کشید مبادا سرما بیمارش کند.
حالا فقط جای کرسی آتشی و چاله ای کوچک برای ذغال ها به یاد گار مانده است.دراین اتاق که به نظر نشیمن بوده هنوز دیوار اجاق سیاه است و شن و خاک از گوشه وکنار به چشم می آید.
دیوارهای زخمی
دیوارهایی که گچشان تا نزدیک سقف تراشیده و زیرسازی شده تا دوباره سفید شوند، این تصویری مشترک بین بیشتر اتاق های خانه است کاری که به نظر می رسد هرچند بهارامسال شروع شده اما هنوز به پایان نرسیده است. این را گزارشی از روابط عمومی میراث فرهنگی تایید می کند وقتی شروع بازسازی خانه «بی بی مرادی » را اردبیهشت 95 عنوان کرده بود. به جزدو اتاق سمت راست خانه، که از هم جدا هستند بقیه و حدود 10 اتاق دیگر با درهای کوچکی به هم راه دارند درهایی که به گفته مدیر پایگاه بافت تاریخی بیرجند برای سهولت دسترسی به فضاها در تابستان یا زمستان نصب شده بود تا افراد مجبورنباشند در هوای نامساعد از حیاط بگذرند. زیر سقف های گنبدی اتاق ها، طاقچه های کوچکی است که زمانی قرآن و چراغ یا قاب عکسی را بر آن می گذاشتند . از مطبخ سرد و خاموش خانه، حالا فقط جای دود بر بلندی دیوار مانده و سرمایی که تن را می لرزاند. تنور و اجاق را از جا کنده اند و دیوارها در حال بازسازی است.
نگاه به حیاط آشفته و شلوغ خانه و اتاق هایی که خالی از هر صدا ونفسی است دلت را به درد می آورد. اینجا زندگی نفس نمی کشد، در خانه «بی بی مرادی »،دیگر مرادی نیست خانه ای که 6 اسفند 85 در فهرست میراث ملی کشور ثبت شد و تا 3 سال پیش مالک خصوصی داشت تا این که اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی وگردشگری آن را خرید. در و سردر خانه تاریخی را هم مالک قبلی عوض کرد این را مدیر پایگاه بافت تاریخی بیرجند می گوید و از تغییراتی صحبت می کند که قبل از ثبت خانه انجام شده بنایی که پیش از تحویل به میراث فرهنگی، آب و برق داشته است.
معماری دوره قاجار
«نصرآبادی» سبک معماری خانه را متعلق به اواسط دوران قاجار می داند دوره ای که حدود150 سال قبل شروع شده است حالا خانه «بی بی مرادی» یک قرن است که روز و شب هایی تلخ و شیرین را شاهد بوده اما حالا خاموش است.
تاریخی که فقط درآجر کاری های زیبای خانه به چشم نمی آید و در ذره ذره این بنای قدیمی، بوی تاریخ حس می شود، از حوض آبی بدون ماهی گرفته تا کرسی که همه خانواده را دور هم جمع می کرد.
آن طور که او می گوید: در بیشتر خانه های بافت تاریخی بیرجند این نوع آجر کاری ها دیده می شد البته برای همه خانواده ها هم مقدور نبود که ملک شان را این طور زینت دهند، بسته به تمکن مالی افراد، خانه ها بزرگتر و پر نقش تر بود و برعکس هرکه از نظرمادی ضعیف تر بود خانه ای ساده ترو کوچکتر داشت.
تغییراتی در معماری این خانه قبل از تحویل به میراث فرهنگی رخ داده، مطبخ و تنور قدیمی سرجایش نیست. در اتاق بزرگی که به نظر آشپزخانه بوده هیزمدان یا انباری کوچکی باقی مانده است.
بنا به توضیح «نصرآبادی» راه پله و سردر را برداشته اند میراث فرهنگی هم هر چند تلاش کرده اما کار زیادی برای بازسازی این بنا انجام نشده است چون «بیشتر حفاظت این ملک مشکل داشت و پایه دیوارها فرسوده ونم کشیده بود و احتمال ریزش وجود داشت بنابراین میراث فرهنگی تصمیم به مهار فرسودگی ها واستحکام بخشی ساختمان گرفت ودر همین راستا اقدام کرد تا جلوی تخریب بیشتر گرفته شود.»
اوضاع نامناسب مالی
او نکته مهمی را مطرح می کند: اوضاع مالی میراث خیلی مناسب نیست و کارهای انجام شده اضطراری بوده است و در حال حاضر پولی برای تعمیر نیست در حالی که براساس برآورد انجام شده مرمت وبازسازی این خانه تا مرحله بهره برداری ، بین 80 تا 100 میلیون تومان اعتبار می خواهد زیرا تمام تاسیسات آب وبرق آن نیاز به نوسازی دارد و مشکلات گرمایشی وسرمایشی هم باید دیده شود .
به گفته وی در وپنجره ها فرسوده است وباید تعویض شود و همه دیوارها بازسازی و گچ و اتاق ها نیز کف سازی شود.
66 بنا در بافت تاریخی در فهرست آثار ملی ثبت شده و با توجه به محدودیت های مالی، خیلی نمی توان با اعتبارات تخصیص یافته کاری انجام داد .