قاسمی - فرهنگ، تمدن و دانش بزرگ ترین و مهم ترین شاخص معرفی یک منطقه، شهر و دیار است. برخی از شخصیت ها در قالب الفاظ نمی گنجند، قلم در معرفی آنها اظهار شرمساری می کند.
«هادوی بیرجندی» اگرچه در شرق کشور بود ولی نقش آفرینی جهانی داشت، زادگاهش بیرجند بود ولی نگاهش جهانی وملی.
آیت ا... ، فقیه ومجتهد بود ولی اعتقاد داشت که باید علوم جدید، ریاضی، فیزیک، شیمی و ...را به استخدام دین درآورد ودنیای اسلام را از علوم وفنون جدید غنی کند، اعتقاد به حکومت اسلامی داشت، او شاگرد میرزای شیرازی بود و نقش آفرین در مشروطه. تاریخ زندگی «هادوی بیرجندی» برگی است از تاریخ سترگ این خطه، باور کنید وقتی تاریخ زندگی هادوی را می نوشتم قلمم برخود می بالید که زادگاهم این خطه است، خدایا چه گوهرهای علمی، فقهی، سیاسی، زاهد و شخصیت های اجتماعی و اخلاق مداری را این خطه داشته است و چه گمنام وناشناخته برای نسل نو مانده اند، بخوانید برگی از زندگی این اسوه منطقه خراسان جنوبی را.
مرحوم مدرس می گفت «سیاست ما عین دیانت ماست».
آیت ا... «شیخ هادی هادوی» از معدود علمای بیرجندی بود که در زمان خود علاوه بر دیانت و تقید به دین و حفظ جایگاه روحانیت خود، دستی در سیاست و عمل به این گفته مدرس داشت و این را از نحوه زندگی وی در زمان خویش و نقش گمنام وناشناخته او در املا وانشای حکم تحریم تنباکو می توان دریافت. موضوعی که کمتر به آن پرداخته شده وکمتر فردی حتی در بیرجند در موردش می داند.
عالمی روشنفکر که به گفته اهل فن جلوتر از زمان خویش سیر می کرد. بنا بر آنچه در مقدمه کتاب اشعار وی به نام «دیوان» آمده او سال 1277 هجری قمری در بیرجند به دنیا آمده است.
نیاکان او اصفهانی بودند و پیش از فتنه محمود افغان (1135) و یا هنگام آن از اصفهان به بیرجند کوچ کردند. پدرش، ملاّ محمد حسین از شاگردان مرحوم شیخ مرتضی انصاری و از مشاهیر ، علما و زاهدان بیرجند به شمار می رفت و تألیفاتی در فقه و اصول دارد. آیت ا... شیخ «محمّد هادی هادوی» از علمای دوره مشروطه در بیرجند و گنجینه حقایق و معارف زمان خود بود و علاوه بر مقام عالی اجتهاد و قضاوت در امور شرعی در بیرجند، از درجه فضل و کمال بینظیری برخوردار و متّصف به صفات ممدوحه بود.ایشان جزو 4 نفر علمای طراز اولی بودکه از سوی مراجع تقلید نجف برای نظارت بر متمم قانون اساسی مشروطیّت تعیین شد.
در فقه و اصول و مبانی احکام نظری و امور اجتماعی، فکری عمیق داشت. در نجف اشرف به تکمیل مراتب علمی خود پرداخت و به همراه میرزای بزرگ شیرازی در رویدادهای تحریم تنباکو شرکت فعال داشت. در سال 1319 قمری پس از مراجعه به بیرجند به تولیت امور اوقاف عامه پرداخت و مرجع امور شرعی گردید. شیخ« محمّد هادی هادوی» تحصیلات مقدماتی و سطح را نزد پدرش و نیز در مدرسه معصومیّه بیرجند آموخت و در 16 سالگی به مشهد رفت و در آنجا به تحصیلات خود ادامه داد.
«قوانین الاصول» را نزد پدر و فقه را در مشهد در محضر سید «محمدباقر گلپایگانی» و حکمت و کلام را در محضر آخوند ملاّ «محمّد رضای روغنی سبزواری»، از شاگردان حکیم ملا هادی سبزواری آموخت.
قریحه و طبع شعر او بر اثر معاشرت با حاج میرزا حبیب ا... مجتهد خراسانی و شیخ محمّد حسن کرمانی بود و استفاده علمی از محضر آنان شکوفا شد و در سال ۱۲۹۹ هجری قمری همراه پدر و مادر به نجف رفت و سپس به سامرا عزیمت کرد.
در مدت بیش از دو سال اقامت در آنجا از محضر میرزا محمدحسن شیرازی و سایر اساتید بهره برد و از نظر ادبی مورد توجه میرزای شیرازی قرار گرفت. سپس در نجف در جلسات درس میرزا حبیب ا... رشتی، آخوند ملا محمد کاظم خراسانی و سید محمد کاظم یزدی صاحب «العروه الوثقی» حاضر شد و سپس برای تکمیل تحصیلات به سامرّا بازگشت و ملازم میرزای شیرازی شد.
از وی آثاری چون دیوان اشعار، ادب الکبیر، بستان الناظرین و... به جا مانده است.
دکتر «فاطمه هادوی» از نوادگان آیت ا... «هادی هادوی» است که در مورد وی با استناد به نوشته های پدربزرگ و اساتیدی چون دکتر« محمود رفیعی» و «راشد محصل» صحبت می کند.
وی می گوید :او آدمی به روز و جلوتر از زمان خود بود. مسائل اجتماعی را به شیوه روشنفکرانه حل و فصل می کرد تا مانع جنگ و دعواهای عامیانه شود.
هیچ گاه به فردی توهین نمی کرد و بسیار مهربان و آرام بود. صمیمیت و رابطه عاطفی بسیار قوی با اعضای خانواده داشت تا آنجا که کودکان و نوادگان، خانه او را محلی برای تفریح وخوشحالی می دانستند. او مهمان نواز بود و درخانه اش همیشه باز بود. در برخوردهای اجتماعی به گونه ای عمل می کرد که هیچ آدمی را نادیده نمی گرفت و حتی با آنها که به اندازه او معتقد نبودند معاشرت داشت.
دکتر «هادوی» به ابعاد فرهنگی زندگی آیت ا... هم اشاره می کند. وی مشوق تاسیس مدرسه جدید بود آن هم در زمانی که در کشور، ایجاد مدارس جدید با مخالفت مواجه می شد. ایشان فرزند وسپس نوه دختری خود را به مدرسه می فرستاد. در مقدمه کتاب «دیوان» آورده است: «پسرم را به مدرسه فرستادم وجنجال آقایانی را که از اصول اجتماعی بی بهره بودند به چیزی نشمردم، چه می دانستم که اگر ملت بر این جهالت بماند به سرعت دستخوش اجانب می شود».
این نگاه وی جهان بینی خاصی داشته و فراتر از درس خواندن و اندیشه ای ملی و فرامرزی بوده است. دکتر «فاطمه هادوی» با اشاره به نوشته های راشد محصل تاکید دارد : آیت ا... فقط مشوق راه اندازی مدرسه نبود و علاوه بر این ، اجرای دقیق برنامه های درسی و نظارت بر ارزشیابی مدرسه ها را نیز بر عهده داشت، بر خیلی از جلسه های امتحانی نظارت می کرد و گاه امتحان می گرفت و در انتخاب معلمان پاک و دانا اظهار نظر می کرد.
با راه اندازی مدرسه در بیرجند، کتاب «مائده محمدیه» را در همین مسیر و با این موضوع که انتهای همه معارف ، پیامبران عظام هستند نوشت. البته این کتاب حالا در دسترس نیست و مفقود شده است اما با این وجود شعرهایی برگزیده از این اثر در دیوان اشعارش دیده می شود.
آیت ا... شیخ «هادی هادوی» بیرجند را از جهت رشد اجتماعی و روشنگری اذهان متحول می دانست و با روشنبینی ،رسوم غلط و خرافات را مورد انتقاد و اصلاح قرار می داد.
به گفته نوه مرحوم کارهای فرهنگی آیت ا... «هادوی »به همین جا ختم نمی شود و در آن زمان مقالاتی از او در روزنامه ملی «حبل المتین» که در کلکته چاپ می شد درج شد.
به دلیل نوع نگاهش و آزمون های علمی که در نجف اشرف به خوبی گذرانده بود ملا آخوند خراسانی او را به عنوان یکی از علمای طراز اول به مجلس شورای ملی معرفی کرد. او در کتاب «دیوان» نوشته است «اتفاقا قرعه هم به نام من افتاد و ممتاز الدوله رئیس مجلس ، عزیمت مرا خواست و من خود را در خور ندانسته و نپذیرفتم.» ولی برای آن که در دفع اجحافات آن زمان، رسمیتی داشته باشد ریاست انجمن ولایتی را پذیرفت تا منطقه قاینات آن زمان را از چپاول و غارت ها در امان بدارد.
دکتر «فاطمه هادوی» در این مورد مثالی را بیان می کند. از سال های1288تا 1290 پرداخت مالیات نمک و تریاک که محصولات محلی بود و سپس افزایش میزان آن مطرح شد اما مرحوم « هادوی» پا درمیانی کرده و برای جلوگیری از نارضایتی مردم و به پا نشدن اغتشاش، تاخیر دراین برنامه و عملی نشدن آن را درخواست می کند.
این میانجی گری ها نشان می دهد او فقط به مسائل مذهبی نمی پرداخت و دنبال حل و فصل مشکلات اجتماعی بود و به نتیجه وپایان کارها می اندیشید.
آیت ا... «هادوی » را از علمای مشروطه خواه هم می دانند اما فقط این ویژگی عادی را نداشت و از آنجا که در کودکی به واسطه سفارش پدر در محضر میرزای شیرازی تعلیم یافته و با فرزندش مانوس بود در نزد میرزا مقامی والا داشت و به دلیل داشتن انشای قوی و خطی خوش حکم میرزا در مقابله با تنباکو به خط و انشای آیت ا...هادوی به تحریر درآمد.
از آثار اوکتاب ترجمه « ادب الکبیر» ابن مقفع است. کتاب «بستان الناظرین» را نیز بر سبک و سیاق کشکول شیخ بهایی نوشته است که در آن به وقایع مختلفی پرداخته است که این اثر به صورت خطی موجود است . دکتر «هادوی» می گوید: بسیار علاقه مند به چاپ این کتاب هستم اما تاکنون نتوانسته ام این کار را به جایی برسانم زیرا کتاب به دو زبان فارسی وعربی نوشته شده و خواندن و بازنگری آن ، فردی خبره و دانا به این علم می خواهد .
هزینه ها را تقبل می کنم زیرا ماندگاری فرهنگ اهمیت دارد و کاری زیربنایی برای این منطقه است و در نقش والای آیت ا... هم شکی نیست.
«بستانالناظر» یا «بستانالناظرین» به سبک «کشکول» شیخ بهائی ، «آئین سخنوری»، ترجمه «ادبالکبیر» یا «درالیتیمیه» ابن مقفع؛ ترجمه «نامه حضرت علی (ع) به مالک اشتر» یا «عهدنامه مالک اشتر»؛ «دیوان» شعر؛ «مائده محمّدیه» از آثار اوست. وی به نقش مهم آیت ا... هادوی در تولیت اوقاف آن زمان اشاره می کند و این که اوقاف به واسطه اعتمادی که به وی داشت مهر او را بر سر موقوفه ها معتبر می دانست.
نقش او در موقوفه داری تا این زمان حرمت داشته است تا آن جا که سال قبل اداره کل اوقاف وامور خیریه خراسان جنوبی، همایش بزرگداشت وی را برگزار کرد. حجت الاسلام «مومنی» معاون فرهنگی این اداره کل می گوید: شیخ هادی هادوی از واقفان استان بوده و با نفوذی که در منطقه داشت بزرگان را به سمت ایجاد موقوفه ها واز جمله در زمینه عزاداری ائمه هدایت می کرد و آن زمان که تشکیلات اداری وجود نداشت موقوفه ها را مدیریت می کرد. آیت ا... «هادوی » سال ۱۳۲۶ شمسی در بیرجند درگذشت.