سایه تهدیدها روی فرصت های گردشگری لوت
زهرا خسروی- امروزه بیابان ها بر خلاف تصور عموم که فضایی بی آب و علف و غیر قابل استفاده است اما به یکی از کانون های مهم گردشگری گردشگران تبدیل شده است. خراسان جنوبی در کنار کویرهای همت آباد زیرکوه، سه قلعه سرایان ، کویر بشرویه و طبس؛ بیابان و یا کویر جهانی لوت را هم در خود دارد. لوت به عنوان یکی از گرم ترین نقاط دنیا است که ارزش های منحصر به فردی مانند طولانی ترین کلوت های جهان، بلندترین نبکاها یا گلدان های صحرا، پوشش گیاهی و جانوری خاص، رودخانه شور ، تپه های شنی و... را در خود جای داده است که این موارد آوازه اش را جهانی و گردشگران زیادی را از گوشه و کنار دنیا شیفته تماشای این آثار و پدیده های خاص کرده است .بیابان لوت که بخشی از آن در خراسان جنوبی و بخشی در کرمان و سیستان و بلوچستان واقع است اولین پدیده طبیعی کشور است که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. هرچند این پتانسیل ها باعث رشد صنعت توریسم و افزایش سرانه اقتصادی در استان های واقع در محدوده بیابان لوت به ویژه خراسان جنوبی با وجود بلندترین تپه های ماسه ای، روستای تاریخی دهسلم با پیشینه فرهنگی چند ساله و... می شود اما باید توجه داشت بدون فراهم شدن زیرساخت ها و نبود سازماندهی و برنامه ریزی، این آثار در معرض خطر قرار گرفته و حتی ممکن است از فهرست آثار جهانی خارج شود.
ارزیابی مداوم آثار ثبت جهانی
مدیر پایگاه جهانی بیابان لوت ایران می گوید: قرار گرفتن هر اثر در فهرست ثبت جهانی در ارتباط با ارزش های آن است و هر عاملی که سبب خدشه دار شدن و تاثیر منفی بر اثر شود آن را در معرض خطر قرار داده و در نهایت از فهرست میراث جهانی خارج می کند. دکتر «مهران مقصودی» توضیح می دهد: این طور نیست که یک اثر تا ابد در فهرست ثبت میراث جهانی باشد بلکه دوباره ارزیابی می شود که آیا ارزش های اثر همچنان وجود دارد یا خیر؟ به عنوان مثال وقتی ارزیاب و کارشناس برای بررسی دوباره ارزش های آثار مراجعه کند ممکن است رای بدهد که ارزش های اثر حفظ نشده و در معرض خطر قرار دارد و در نتیجه از فهرست میراث جهانی حذف شود.
او عمده مشکلات را مربوط به حفظ ارزش های آثار جهانی می داند و معتقد است: اگر پدیده ای شاخص بوده و جزو ارزش های بیابان لوت است باید نگهداری شود اگر چه تپه ماسه ای باشد و فراوان در آن منطقه یافت شود. دانشیار دانشگاه تهران، ورود تورهای غیرقانونی آفرود را یکی از تهدیدها برای بیابان لوت می داند و مثال می زند: حرکت 20 خودرو با هم یا روغنی که از ماشین ریخته شود باعث از بین رفتن پوشش گیاهی و جانوری منطقه شده و مشکلاتی برای آن به وجود می آورد هر چند این موارد در خراسان جنوبی زیاد نیست.
به گفته وی علاوه بر توسعه گردشگری منطقه، حفاظت هم باید در اولویت باشد و از طرفی تمام فعالیت ها و اقدامات با آموزش همراه باشد زیرا باید در بحث گردشگری، توسعه پایدار را موردنظر قرار داد.
او بهترین افراد برای حفاظت از لوت را مردم آن می داند و می افزاید: در صورتی توسعه پایدار در این منطقه ایجاد می شود که مردم محلی درگیر مسائل مربوط به نگهداری آن شوند و از طرفی در توسعه گردشگری سهیم و از آن منتفع باشند.
اما همکاری دیگر نهادها را هم برای حفاظت از لوت موثر دانسته و اضافه می کند: هرچند میراث فرهنگی متولی ثبت اثر است، اما حفاظت محیط زیست، منابع طبیعی و دیگر نهادها نیز باید در این زمینه کمک کنند. وی به انعقاد و امضای تفاهم نامه با 3 وزارت برای حفاظت از لوت اشاره می کند و این که براساس نامه وزارت راه و شهرسازی، هرگونه ساخت و ساز و توسعه، ایجاد جاده و کاربری های جدید باید با نظارت پایگاه جهانی لوت باشد.
کمترین آلودگی در استان
در حال حاضر خراسان جنوبی کمترین آلودگی بین 3 استان را دارد. دکتر «مقصودی» با بیان این جمله اضافه می کند: در سال های اخیر ورود گردشگران به لوت به طور عمده از مسیر کرمان انجام می شد و خراسان جنوبی چندان شناخته شده نبود و از طرفی به دلیل گردشگران زیاد در کرمان، در حال حاضر قسمتی از بیابان لوت که در این شهرستان قرار دارد با مشکلاتی به ویژه پاکوب شدن مسیرها روبه روست.
او تاکید می کند: یک شاخص جهانی برای پاکوب شدن مسیرها به ویژه توسط خودروهای مختلف در کویر و بیابان وجود دارد که اگر زیاد باشد حالت بکر و دست نخوردگی خود را از دست خواهد داد و این موضوع مشکلاتی برای اثر به وجود می آورد چرا که ملاک برای ثبت جهانی بودن یک اثرِ طبیعی، در ابتدا خاص بودن آن و دومین معیار هم دست نخورده بودن و نبود ساخت و سازهای مخل و خراب کننده است.
به گفته وی، چون خراسان جنوبی در مراحل اولیه توسعه گردشگری از این نظر قرار دارد می تواند با سازماندهی پیش برود اما استانی مانند کرمان هرچند گردشگران داخلی و خارجی زیادی دارد ولی به همان اندازه با مشکلاتی مانند ریختن زباله، تخریب و پاکوب شدن بیابان مواجه است.
ضرورت تشکیل NGO
او به علاقه مندان حفظ بیابان لوت توصیه می کند: برای حفاظت و نگهداری از این اثر طبیعی NGO های حامیان بیابان لوت را تشکیل دهند.
وی با این وجود مدیریت پایگاه دهسلم خراسان جنوبی را خوب ارزیابی می کند و می گوید: افزایش خانه های بوم گردی، مشارکت و نفع مردم محلی در حفاظت از لوت موثر است چرا که جامعه محلی می داند که در صورت نابودی اثر به خودشان آسیب می رسد البته این مسائل نیاز به آموزش دارد.
وی با اشاره به برگزاری کارگاه آموزشی برای مردم دهسلم می گوید: در این کارگاه آموزش هایی ارائه و مشکلاتی که دیگران در جهان دارند مطرح شد، به عنوان مثال چند سال قبل یک اثر از میراث جهانی عمان از فهرست آثار جهانی خارج شد یا تنها ژئوپارک قشم نیز با گرفتن کارت زرد و قرمز همین وضعیت را پیدا کرد بنابراین باید از این پدیده طبیعی که در فهرست جهانی قرار گرفته حفاظت شود. وی از توسعه خانه های بوم گردی در دهسلم، حیدرآباد و ملک چاهرویی خبر می دهد و این که در حال حاضر 3 مسیر اولیه برای بیابان لوت در خراسان جنوبی مشخص شده است اما هنوز نهایی نشده و برای مصوب شدن نیاز به بررسی و کارشناسی دارد.
به گفته وی، وجود این مسیرها باعث می شود که گردشگران با اطلاع و مجوز سازمان میراث فرهنگی وارد منطقه شوند، علاوه بر این از تخریب قسمت های مختلف لوت جلوگیری می شود، از طرفی افراد در برابر مخاطراتی مانند توفان و... حفاظت می شوند.
وی هدف از توسعه گردشگری را استفاده توریست از اقامتگاه های بوم گردی ،غذاهای محلی و جلوگیری از تخریب طبیعت بیان می کند تا به این وسیله جامعه محلی توسعه یافته و اقتصاد آن بهبود پیدا کند اما اگر به عنوان مثال 30 خودرو بدون آشنایی و استفاده از مسیرها با هم وارد منطقه شوند نه تنها برای جامعه محلی نفعی نخواهد داشت بلکه تخریب منطقه نیز بیشتر خواهد شد.
عرصه و حریم را نمی شناسند
وی با بیان این که برخی مسئولان هنوز نمی دانند عرصه و حریم لوت کجاست و ارزش های آن چیست اضافه می کند: نیاز است در این زمینه آگاه سازی و اطلاع رسانی شود تا مسئولان، جامعه محلی، مدارس و دانشگاه های 3 استان بدانند عرصه و حریم لوت کجاست؟ چه ضوابط و ممنوعیت های قانونی برای عرصه و حریم وجود دارد؟ بیابان لوت چه ارزش هایی دارد؟ چرا در فهرست آثار جهانی قرار گرفت و چرا باید حفاظت شود؟
باید برای این اثر جهانی ارزش قائل شویم، این جمله را دکتر «مقصودی» می گوید و تصریح می کند: متولی این اثر ما هستیم بنابراین باید در مدارس ابتدایی حتی مهدکودک ها با زبان خودشان آموزش دهیم که چنین ارزش هایی داریم و باید از آن حفاظت شود.
نیاز به تور لیدرهای متخصص
وی معتقد است: به تورلیدرهایی نیاز داریم که با مباحث زمین شناسی، ژئومورفولوژی، جغرافیا، محیط زیست، منابع طبیعی و... آشنا باشند ، باید در زمینه آشنایی با پدیده ها و ارزش های اثر، آموزش های تخصصی به تورلیدرها داده شود تا بتوانند اطلاعات بیشتری در اختیار گردشگران قرار دهند.
او تصمیم دارد مکاتباتی انجام دهد تا این اثر جهانی در دروس مدارس گنجانده شود و هدفش را در پایگاه های استانی و پایگاه ملی حفاظت از لوت و ارزش های آن می خواند. به نظر وی، توسعه گردشگری بدون زیرساخت دچار مشکل می شود بنابراین با فراهم شدن این زیرساخت ها در خراسان جنوبی شاهد آمار بیشتر گردشگران خواهیم بود.
وی مقاصد عمده گردشگران در دنیا را میراث های جهانی می داند و توضیح می دهد: وقتی یک اثر ثبت جهانی شود در اولویت گردشگران قرار دارد بنابراین پس از ثبت جهانی بیابان لوت، شاهد افزایش گردشگران در خراسان جنوبی خواهیم بود هرچند باید در این زمینه با تورها و آژانس های مسافرتی معتبر کشور ارتباط بیشتری برقرار شود.
تپه های بلند دراستان
مدیر پایگاه بیابان لوت درخراسان جنوبی هم می گوید: بیابان لوت در کرمان، سیستان و بلوچستان و خراسان جنوبی واقع شده بنابراین شگفتی ها و شاخصه های آن هم در 3 استان پراکنده است. «زهرا رضایی ملکوتی» می افزاید: ریگ یلان یا بلندترین تپه های ماسه ای در خراسان جنوبی واقع شده و می توان گفت از میان تمام شاخصه ها چشمگیرتر است و منظره فوق العاده ای دارد هرچند کلوت ها، نبکاها، پوشش گیاهی و جانوری منحصر به فردی مانند زاغ بور و... نیز در این منطقه وجود دارد.
تعیین 5 مسیر گردشگری
وی از تعیین حدود 5 مسیر مشخص برای توسعه گردشگری در بیابان لوت خبر می دهد و این که محورها به منظور بررسی به دفتر پایگاه تهران ارسال شده و در صورت تصویب، تورها باید از معبرهای تعیین شده وارد منطقه شوند تا کمترین آسیب به محدوده عرصه و حریم بیابان وارد شود.
وی از تفکیک مسیرها براساس تفریح، علاقه و فعالیت تورها و گردشگران هم می گوید و مثال می زند: یک مسیر ویژه برای برنامه های آفرود، سافاری، اتومبیل سواری و رالی تعیین شده است و مسیری هم برای پیاده روی و حتی یک معبر ویژه مخصوص ماشین های معمولی در نظر گرفته شده تا همه بتوانند از زیبایی های بیابان لذت ببرند.
وی به موضوع مهم دیگری هم اشاره و تاکید می کند:بعد از تصویب مسیرهای گردشگری، مسافران باید در قالب تور و همراه با راهنما وارد منطقه شوند چرا که در این صورت کمترین آسیب به طبیعت وارد می شود. در حال حاضر دو مسیر اصلی برای ورود به بیابان لوت از مسیر دهسلم و حیدرآباد وجود دارد.
وی افزایش 3 برابری گردشگر داخلی و خارجی به استان را از مزایای جهانی شدن بیابان لوت می داند و با آمار توضیح می دهد: از ابتدای سال جاری 13 هزار گردشگر داخلی از روستای دهسلم و بیابان لوت دیدن کردند که این آمار نسبت به مدت مشابه سال گذشته 5 هزار نفر بود.
وی تفاوت آمار گردشگران از بیابان لوت استان نسبت به کرمان را در زیرساخت های گردشگری دانسته و اضافه می کند: این خدمات سال ها قبل در کرمان آماده شده اما تامین آنها در خراسان جنوبی از بهمن ماه سال گذشته شروع شده است.
وی ابراز امیدواری می کند: با برنامه ریزی ،تامین زیرساخت ها ، توسعه و راه اندازی خانه های بوم گردی و مسیرهای خاص پیش بینی شده، بتوان شاهد افزایش آمار گردشگران در این منطقه بود.
راه اندازی 19 خانه بوم گردی
مدیر پایگاه بیابان لوت استان از علاقه زیاد گردشگران خارجی به اقامت در فضاهای محلی می گوید. بنا بر آمار وی، در حال حاضر 3 خانه بوم گردی در دهسلم نهبندان وجود دارد و 19 خانه بوم گردی دیگر با مشارکت کمیته امداد در حال نوسازی و بهسازی است که امیدواریم تا تابستان سال جاری به بهره برداری برسد بنابراین در 6 ماه دوم سال جاری آمادگی کامل برای پذیرش گردشگران راخواهیم داشت.
وی معتقد است مهم ترین تهدید و آسیب ها برای هر اثر تاریخی و طبیعی ،عامل انسانی است، بنابراین اگر گردشگری به تنهایی وارد عرصه و حریم بیابان شود احتمال هرگونه تهدید و تخریب پوشش گیاهی و جانوری وجود دارد اما زمانی که برنامه ریزی شده و در قالب تور و همراه با راهنمای متخصص باشد این اتفاق نمی افتد.
وی با توجه به وسعت زیاد منطقه که حدود 40 هزار کیلومتر مربع است، توضیح می دهد: باید مدیریت شود و 3 استان با هم تعامل داشته باشند تا بتوان این محدوده وسیع را حفظ کرد و این مسئله نیازمند همکاری دیگر مسئولان استان و... است.
وی پرورش شتر و وجود نخلستان ها را از جاذبه های دهسلم بیان می کند که زندگی اهالی روستا به آن وابسته است و صنایع دستی، استفاده از خانه های بوم گردی، شترسواری و... را از برنامه های تفریحی در این روستای هدف گردشگری عنوان می کند.