شکاف دلهره در عمق دشت های استان
رنجبر- سال 94 اولین شکاف ها در مسیرآیسک به فردوس مشاهده شد و همان روزها بود که گمانه زنی های زیادی در این زمینه توسط مردم و مسئولان نقل محافل شد .
برخی ها شکسته شدن لایه بنتونیت را باعث این موضوع و برخی ها برداشت بی رویه آب را مقصر می دانستند به هر حال هشدارهای لازم به تردد کنندگان در این مسیر داده شد.
چندی بعد خبر رسید شکاف های مشابهی هم در روستای دو حصاران سرایان مشاهده شده است که این باعث شد مردم احساس نگرانی کنند و بعد ازآن هم خبر نشست زمین در دشت اسفدن تیتر رسانه ها شد و سال گذشته هم این پدیده در سرایان، سرند فردوس و روستای حصار سنگی مشاهده شد.
پدیده فرونشست زمین که به فروچاله ها معروف است جزو پدیده های زمین شناسی است که به دلیل برداشت های نامتعارف از سفره های آب زیرزمینی و تخریب آبخوان های موجود در این سفره ها ، ایجاد می شود.
این پدیده دارای مخاطرات زیست محیطی مانند تخریب آبخوان ها و خاک و تخریب زمین های زراعی و مخاطره طبیعی از جمله تخریب زیرساخت های مربوط به خطوط انتقال برق، راه آهن و جاده هاست که می تواند دارای پیامدهای جبران ناپذیری باشد.
محدودکردن میزان برداشت آب از منابع زیرزمینی، استفاده از کنتورهای هوشمند برداشت آب و نیز نهادینه کردن مصرف بهینه آب و استفاده درست از منابع آبی از جمله مهمترین اموری است که می تواند جلوی پیشرفت این پدیده طبیعی و مخاطره آمیز را بگیرد.
«خراسان جنوبی» مهر ماه سال 95، وارد هیجدهمین سال خشکسالی شد و در سال های اخیر مردم حوادث طبیعی مختلفی را تجربه کردند اما در این میان فرونشست زمین از جمله خطرهایی است که کمتر آن را به یاد دارند.
پدیده فرونشست زمین در بیشتردشت های استان مشاهد شده است طوری که در سرایان به عنوان یکی از دشت های ممنوعه و بحرانی کشور، شکافی به طول 32 کیلومتر مربع و به عرض هشت متر ایجاد شده، که این شکاف وسیع در مجاورت محور سرایان - فردوس رخ داده است.
حال سوال اینجاست، مسئولان چه اقداماتی برای کنترل این فرونشست ها از دو سال پیش تا کنون انجام داده اند؟ و آیا نمونه این فرونشست ها در دشت های دیگر استان مشاهده شده و دشت های دیگر هم درمعرض خطر فرونشست قرار دارد؟
علت فرونشست زمین
مدیر عامل شرکت آب منطقه ای استان می گوید: بررسی این فرونشست ها بر عهده سازمان زمین شناسی است و علت اصلی آن برداشت بی رویه از سفره های آب زیر زمینی و افت آب در زیر زمین است.
مهندس«حسین امامی» بیان می کند: سال 88 اولین فرونشست در منطقه بسطاق دیده شد و آخرین فرونشست سال گذشته در سرایان به طول 2کیلومتر رخ داد. مهم ترین برنامه آب منطقه ای در این بحث مدیریت مصرف و تعادل بخشی سفره های آب زیرزمینی است تا بتواند در گام اول از شدت مصرف کاسته وتعادلی بین آب تجدید شونده و آب مصرفی در سفره های آب زیرزمینی ایجاد کند تا این مشکل در دراز مدت رفع شود.
به گفته وی سال گذشته هم گزارش هایی از برخی مناطق استان مانند روستای حصارسنگی مبنی بر وجود فرونشست ها دریافت شدکه طول زیادی نداشت و به طور نقطه ای مشاهده شد.
به عقیده وی این فرونشست ها تهدید جدی برای دشت های استان به شمار می رود به همین دلیل قابلیت احیا و تجدید شوندگی سفره های آب زیر زمینی با به وجود آمدن این فرو نشست ها برای همیشه از بین می رود.
توضیحات وی درباره علت فرونشست ها این است که چون تراکم لایه های زیرین زمین افزایش یافته و خلل پر می شود، حتی اگر بتوانیم در بحث احیا اقداماتی انجام دهیم بازهم بخشی از سفره های آب زیر زمینی از بین رفته است.
به عقیده مدیرعامل شرکت آب منطقه ای استان اگر این فرونشست ها در مجاورت تاسیسات زیر بنایی رخ دهد مهم ترین تهدید، وارد آمدن خسارت بالا به این تاسیسات است.
«امامی» ادامه می دهد: 15 پروژه برای طرح تعادل بخشی به سفره های آب زیر زمینی مد نظر است که بررسی فرو نشست ها در حوزه اختیارات سازمان زمین شناسی کشور است اما همه عملیات هایی که در زمینه احیا و تعادل بخشی انجام می شود شامل کنتورگذاری ، تغییر مسیر و... برای بهبود بیلان سفره، مدیریت فرونشست های بعدی و جلوگیری از تشدید فرونشست ها در حوزه اختیارات شرکت آب منطقه ای است که انجام می شود.
وی اضافه می کند: 11پروژه از 15طرح مطرح شده بر عهده شرکت آب منطقه ای، 3پروژه بر عهده سازمان جهاد کشاورزی و یک پروژه بر عهده سازمان زمین شناسی است و تا کنون از محل منابع ملی سالانه حدود 10میلیارد تومان به شرکت آب منطقه ای برای اجرای 11پروژه اعلام شده است.
یک پروژه دانشگاهی
رئیس انجمن علمی زمین ساخت و زمین شناسی ایران در دانشگاه بیرجند از دنبال کردن پروژه در این زمینه بی اطلاع است و می گوید: چندی پیش با دعوت استانداری از محل فرونشست ها در سرایان و فردوس بازدید شد. دکتر «خطیب» می افزاید: در حال حاضر یک پایان نامه تحصیلات تکمیلی در مورد علت و نحوه فرونشست ها در دشت های استان در دست بررسی است و تا پایان انجام تحقیقات علمی در این مورد نتایج اعلام نمی شود.
پاسخ کوتاه جهاد کشاورزی
روابط عمومی سازمان جهاد کشاورزی در مورد سه پروژه ای که در قالب طرح بررسی فرونشست ها بر عهده این سازمان گذاشته شده و دیگر سوالات خبرنگار ما فقط به این پاسخ بسنده کرد: تا آنجا که توانسته ایم به این موضوع بودجه اختصاص داده ایم.
پر شدن همه چاه ها
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای استان بیان می کند: همه چاه های غیر مجاز در محدوده سرایان و سرند فردوس پر شده است و در حال حاضر هیچ چاه غیر مجازی در این محدوده ها وجود ندارد.
«امامی» فرونشست دشت ها را اتفاقی می داند که ممکن است به چشم بخورد افت آب در سفره های زیر زمینی با عمق فرونشست ها متفاوت می شود.
به علاوه چنانچه عمق فرونشست ها یکنواخت باشد اتفاقی نمی افتد اما اگر این پدیده از حالت طبیعی خارج و عمق آن زیاد شود در برخی نقاط بحران آفرین می شود و در برخی نقاط به صورت همگن زمین فرو می رود. همچنین در بعضی از نقاط ناهمگن به همین دلیل این فرونشست ها خطر آفرین می شود و حتی اگر در مسیر لوله آب قرار بگیرد ممکن است لوله آب را بشکند.
مهندس«امامی» می گوید: عواملی مانند ضخامت آبرفت بالادستی سفره های آب زیر زمینی، میزان افت آب، خارج شدن سفره و... زمینه را برای فرونشست ها به وجود می آورد. در نظر او بهترین راهکار برای جلوگیری از ایجاد فرونشست ها در دشت های استان این است که بین میزان آب مصرفی و منابع آب تجدید شونده تعادل بر قرار شود تا در دراز مدت شاهد افت سفره ها و خارج شدن آنها نباشیم.
ورود استانداری
این پدیده آن قدر حاد است که سال گذشته مدیران استانداری را به محل های فرونشست کشاند .سید« علی اکبر پرویزی» بعد از بازدید از این پدیده و ارائه گزارش مسئولان مربوط درمورد پیگیری و جلوگیری از پیشرفت این پدیده دستور داد.
چندی قبل رئیس اداره امور منابع آب سرایان هم در مورد علت نشست زمین گفت که در برخی مناطق سرایان شکاف هایی به عمق چهار تا پنج متر ایجاد شده است. سید «هاشم حجتی» با بیان این که نشست زمین از پنج سال گذشته در جنوب دشت سرایان مشاهده شده است، کاهش میزان ورودی آب به سفره های زیرزمینی منطقه را علت ایجاد شکاف زمین بیان کرد و آن را تهدیدی جدی برای استان دانست.
وی در ارتباط با چگونگی بروز این پدیده افزود: آب در لایه های زیرین زمین جمع می شود و در واقع فضای بین ذرات خاک را پر می کند، وقتی برداشت شود بین ذرات خالی می شود و زمین نشست می کند.
بحرانی ترین دشت
به گفته «حجتی» سرایان بحرانی ترین نقطه از لحاظ خشکسالی در استان است، طوری که کمتر آبی به سفره های زیرزمینی آن وارد می شود. همچنین دشت سرایان از مناطق مهم کشاورزی و تامین کننده منابع آب شهرستان های سرایان و فردوس است که 119 حلقه چاه در این دشت حفر شده است.
در این شهرستان در مجموع 200 حلقه چاه ،193رشته قنات و 102 دهنه چشمه وجود دارد.
افزایش دشت های ممنوعه
مدیر دفتر مطالعات شرکت آب منطقهای از وجود ۲۳ دشت ممنوعه و بحرانی در استان خبر می دهد و می گوید: طبق آخرین آمار سال آبی گذشته از مجموع ۴۰ دشت موجود در استان ۲۱ دشت ممنوعه و دو دشت نیز بحرانی است.
«فاطمه شهابی» با بیان اینکه همچنین از مجموع دشت های استان ۱۷ دشت آزاد هستند، ادامه می دهد: این در حالی است که در سال آبی94-93 تعداد دشت های آزاد استان ۱۹ مورد بود که در سال آبی 95-94دو مورد از دشت های آزاد استان بهعنوان دشت های ممنوعه اعلام شدند.
وی همچنین به افت سطح آب های زیرزمینی بر اثر خشکسالی های چندین ساله در استان اشاره و بیان می کند: در درازمدت بهطور متوسط سالانه ۲۶ سانتیمتر سطح سفرههای آب زیرزمینی افت پیدا میکند که این رقم در سال آبی گذشته حدود ۲۲ سانتیمترمکعب بوده و با اقدامات حفاظتی که در سال گذشته انجام شد چند سانتیمتر نسبت به متوسط دراز مدت کاهش داشته است.
وی کاهش کیفیت و افزایش شوری آب را یکی دیگر از آثار خشکسالی در استان عنوان و اضافه می کند: به طور متوسط سالانه ۱۰۰ میکرو موس بر سانتیمتر ای سی یا همان مقدار شوری آب استان افزایش مییابد.
او با بیان اینکه همچنین خشکسالی های چندین ساله سبب فرونشست زمین در برخی از دشت های استان شده است، می گوید: بهعنوانمثال در غرب شهرستان سرایان شاهد شکاف های ۲۰ کیلومتری بودهایم.
وی میزان اضافه برداشت ها از مخازن آبی استان در سال آبی گذشته را حدود ۱۳۵ میلیون مترمکعب دانست و افزود: این رقم در سال آبی ۹4-۹3 حدود ۱۶۴ میلیون مترمکعب بود که با اقدامات انجام شده حدود ۲۹ میلیون مترمکعب از اضافه برداشتها جبران شده است.
استخوان های زمین درحال شکستن
عضو هیئت علمی دانشگاه بیرجند و کارشناس زمین شناسی سال گذشته در گفتگو با« خراسان جنوبی» در مطلبی با عنوان« استخوان های زمین می شکند» هم بیان کرد: با توجه به تداوم خشکسالی ها و الگوی کشتی که دراستان است متاسفانه تمام دشت های استان در معرض این خطر است اما دشت سرایان به دلیل این که بیشترین برداشت آب را داشته سریع تر مشکل خود را نشان داده و بیابان های قاین، بیرجند و مختاران و به ویژه نیمبلوک هم از جمله نقاطی است که در معرض خطر است. دانشگاهیان همیشه در قالب طرح های مطالعاتی و پایان نامه های دانشجویی مسیرهای مورد دلخواه خودشان را کار می کنند اما دستگاه های اجرایی باید به صورت خاص از دانشگاه ها بخواهند که در این زمینه مطالعاتی برای آن ها انجام دهند و اگر ارگانی هم از این مراکز آموزشی درخواست کند به طور قطع آمادگی دارند تا مطالعات علمی، ژرف و کاربردی را انجام دهند. در دانشگاه بیرجند هم به صورت موردی در این زمینه مطالعاتی درباره دشت بیرجند انجام شده که نتایج آن خیلی مفصل است اما یکی از این نتایج این است که بیشتر دشت های خراسان جنوبی چنین شرایطی را دارند و بیشتر از ورودی به سفره نباید برداشت شود. دکتر«مهدی خطیب» در پاسخ به این سوال که آیا امکان تخلیه نقاطی که فرونشست زمین در آن اتفاق افتاده وجود دارد؟ گفت: نمی شود پیش بینی زمانی کرد زیرا اطلاعات دراین زمینه کافی نیست اما چون یک مخاطره و آسیب به شمار می آید به هر حال هر احتمالی می رود و زمانی هم که مردم بعد از مدتی احساس خطر کنند به طور حتم تخلیه را هم به دنبال دارد.
نمونه های زیادی از این پدیده به وقوع پیوسته مانند فرونشست زمین در فیض آباد و مه ولات اما به این شدتی که زمین شکاف بردارد نبوده است که متاسفانه درسرایان رخ داده و دلایل این شکاف ها را هم باید زمین شناسان بررسی کنند. به گفته وی، نیاز است یک مطالعه همه جانبه در دشت ها انجام شود و میزان برداشت مجاز که مخاطره آمیز وهمراه با نشست نباشد محاسبه شود و در اختیار دستگاه های مرتبط قرار گیرد، نهادها هم بکوشند و مردم راتوجیه کنند که بیشتر آب برداشت نکنند. وی کنتورگذاری دشت ها را هم کار خیلی پسندیده و مثبتی دانست اما گفت چون در این کار محاسبه دقیق ومطالعات همه جانبه انجام نشده به عنوان یک مسکن عمل می کند.