قاسمی- از پشت نرده های آفتاب خورده گردن بالا می کشد، قامتش از دیوارهای بلند هم کشیده تراست. می گویند زیگوراتی است، زیگورات را در معماری، ساختمان بلند می شناسند.
در بیرجند به ارگ کلاه فرنگی معروف است نامی که در اصل «کل آفرنگ» و به معنای گنبد باشکوه بوده و در لهجه ها به کلاه فرنگی تغییر کرده است.
عمارت سفید رنگی که زمانی آن را به ارگ سرکار و قصربی بی عروس می شناختند شاید آن سال ها عروس ساختمان های بیرجند بوده است. باغ تاریخی و ارگ سرکار اول انقلاب توسط یکی از ورثه علم به فرمانداری هدیه شد.
سفید و بلند و در حصار نرده های فلزی ، اما حالا چندان سپید نیست قصر بی بی عروس ، کمی رنگ پریده است و فقط قسمتی از باغ سرسبزی قدیم را دارد و دیگر نشانی از گذشته ها نیست.
این بنای 6طبقه زیبا از پشت دیوارها و حتی خانه های اطراف بلندتر ایستاده است هر چند سال های بسیار از عمر آن می گذرد.
زمان ساختش را مربوط به دوران زندیه وحدود 270سال قبل می دانند، سن کمی نیست برای قصربی بی عروس که حالا کمی پیر و فرسوده شده است و در همسایگی اجباری فرمانداری بیرجند روزگار می گذراند.
چندین در به باغ و محوطه بزرگ فرمانداری بیرجند باز می شود اما از ورودی خیابان طالقانی که وارد شوی و رو به ساختمان اداری فرمانداری پیش بروی ارگ کلاه فرنگی درسمت چپ، نگاهت را می دزد.
به نظر می رسد درِ اصلی ساختمان کوشک از همین محل بوده است. قبل از رسیدن به ورودی عمارت، حوض و جویی که به تازگی از زیر آسفالت بیرون آمده است فکر و ذهنت را مشغول می کند یعنی زیر این خاک ها چه بوده است.
جویی هایی که به نظر می رسد در اطراف کوشک دور می خورده و زمانی صدای آب نوازشگر گوش ساکنان عمارت بوده است.
عمارت در شش اشکوب ( طبق) بنا شده اما تنها دو طبقه اول آن کاربری داشته و بقیه جنبه تزئینی و بازیبایی خاصی روی هم قرار دارد. طبقه آخر کوشک و رأس آن به شکل مخروطی زیباست.
حوضخانه درمرکز
ورودی در طبقه همکف، کمی از عمارت جلوتر است، ایوانی زیبا با 3لنگه در کوچک به ساختمان باز می شود و از دو طرف به اتاق های دیگری راه دارد . طبقه اول کوشک 8 اتاق دارد اتاق هایی که در ندارند و سقف ها و دیوارهای آن زخمی است و سیم های برق از گوشه و کنار آن آویزان است. از راهروی اصلی که بگذری آبی لاجوردی حوض خالی، آرامشی قدیمی در سکوت این بنا را به ذهنت مهمان می کند و سپس دو پله کوتاه تو را به کف حوض خانه چند ضلعی می رساند .
داخل سقفی بلند و زیبا مقرنس کاری شده، طاقچه هایی که اکنون به چشم می خورد در گذشته های دور به اتاق های اطراف حوض خانه و آن طور که مدیر پایگاه باغ های تاریخی استان می گوید به فضاهای جانبی راه داشته است.
بنای زندی ها در دوره قاجار ازنظر پلکان و فضای داخلی تغییراتی می کند و برخی قسمت ها و دسترسی اتاق ها به یکدیگر حذف می شود. پهلوی ها هم از اعمال نظر در شکل کوشک دریغ نکرده و تغییرهای جدیدی به وجود می آورند.
اتاق هایی که از طریق شبکه های گچی و درهای دولنگه به حوض خانه مرتبط بوده اند همه در اطراف و بلندتر از حوض آبی اند و حالا خالی است، فضاهایی که به نظر می رسد در دوره قاجار کاربری آنها تغییر کرده و به عنوان پذیرایی مورد استفاده قرار می گرفته است.
8 اتاق که با 8 دالان به حوض خانه راه داشته است، پای گلدانی ها، گنبد مقرنس کاری، تزئینات مشبک سقف ها ،گچ کاری با طرح های هندسی و گیاهی و...هر کدام به تنهایی نگاهت را مجذوب خود می کند.
در گوشه ای از حوض خانه چند پله به زیرزمین خنکی راه دارد که زمانی برای نگهداری مواد غذایی و یا استراحت در روزهای گرم استفاده می شده است. اتاق زیرزمین به فضای حیاط هم راه دارد. آن طور که مدیر پایگاه باغ های تاریخی استان توضیح می دهد: باتوجه به این که در ساختمان اثری از بخاری دیده نشده است این احتمال وجود دارد که کوشک فقط عمارتی برای گذران تابستان و هوای گرم بوده است.
آب از قسمتی وارد حوض و از طرف دیگر خارج می شده که این گردش آب و هوا، فضای مساعد ومطلوبی برای فصل تابستان بوده است. حوضخانه در مرکزاست و اتاق های شرق عمارت با آن شبکه های گچی هوا را وارد کرده و در حوضخانه هوای مطبوعی گردش می کند.
آنچه حذف شد
در گذشته ها علاوه بر ساختمان کوشک؛ آشپزخانه، حمام، اصطبل، اتاق های نشیمن و...در باغ و اطراف عمارت وجودداشته که با گذر زمان حذف شده است.
با همه زیبایی هایی که از گذشته ها به یادگار مانده دیدن در چوبی قدیمی که موریانه ها به آن حمله کرده اند، سیم های برق که در گوشه و کنار از زیر کنده کاری ها بیرون زده و گچ کاری هایی که به شدت خراشیده شده زخمی بر چهره عمارت است.
صدای سکوت و بادی ملایم است که در کوشک می پیچد. چند قدم آن طرف تر تابلوی ساختمان شماره یک بر بنای ساختمان کوتاه فرمانداری به چشم می خورد.
ارگ زیر لایه هایی از خاک و غبار فراموشی و بی توجهی آرمیده است ، کارگران غایبند وتنها وسایلشان ادامه کار در روزهای دیگری را تایید می کند. ارگ آرام است ، درختان کاج و چمن ها وحوضی که به تازگی آوار برداری شده همه ارگ را به سکوت فرا می خواند. این همان ساختمان ارگ کلاه فرنگی است که دو سال قبل مدیر کل میراث فرهنگی ، صنایع دستی وگردشگری استان از تبدیل آن به موزه تاریخ سیاسی و آزاد بودن بازدید گردشگران در روزهای عید گفته بود اما همچنان کار مرمت وبازسازی در آن ادامه دارد.
در ضلع مقابل عمارت هم ساختمان های قدیمی اداری بر ارگ کلاه فرنگی حکومت می کنند، نمی توان فهمید که کدام یک همسایه هم هستند.
عمارت کوشک با 270 سال عمر و ساختمان های قدیمی فرمانداری، پارکینگ نازیبای خودروها در کنار آن که با ایرانیت مسقف شده است و دور زدن خودروها در اطراف عمارت، هر قسمت مثل یک تکه وصله ناجور به بقیه پیوند خورده است. سبزی و طراوت درختان وسکوت کوشک است که دلت را آرام می کند و فراموش می کنی در فضای اداری هستی آن هم سیاسی.
ساختمان های اداری به گفته «جنتی فر» مدیر پایگاه بافت تاریخی بیرجند از اوایل انقلاب به مجموعه باغ اضافه شده است، ارگ کلاه فرنگی سال 94 به دنبال تفاهم نامه ای برای مرمت وبازسازی به میراث فرهنگی واگذار شد.
طراحی، برنامه ریزی و مطالعات تا اردیبهشت 95طول کشید و در تفاهم نامه میراث فرهنگی با استانداری قرار شد بخشی از اعتبار مرمت وبازسازی از طرف استانداری تامین شود، آن زمان تامین 780میلیون تومان برای مرمت وبازسازی مقررشده بود.
سهم استانداری محقق نشد
بنا به توضیح وی قرار بود استانداری 300 میلیون تومان در سال 95 برای مرمت وبازسازی ارگ کلاه فرنگی تامین کند اما متاسفانه این وعده محقق نشد. کوشک تحویل میراث فرهنگی استان شد و کارهای اولیه انجام شد. بخش اول شامل استحکام بخشی بنا و مرمت اضطراری از خرداد تا آبان 95 به طول انجامید و سپس به دلیل سردی هوا و کمبود اعتبار ، کار تا بهمن همان سال متوقف شد.
بعد از آن هم اگرچه میراث فرهنگی استان اعتباری دریافت نکرد اما از محل بودجه های ملی، 150 میلیون تومان برای مرمت وبازسازی در نظر گرفت اما با این وجود قول استانداری محقق نشد.
«جنتی فر» گزارشی از اقدامات انجام شده تشریح می کند و می گوید :با 100 میلیون تومان تجهیزات الکترونیکی ، صوتی و حفاظتی مجموعه تامین و همچنین اندود گچ عمارت طبقه همکف و دوم انجام شده است. به علاوه محوطه سازی اطراف عمارت انجام و بخشی از باغ دوره زندیه و همچنین حوض ها وباغچه ها از زیر آسفالت خارج و مرمت حوض آب و محوطه مقابلش انجام شد.
وی اضافه می کند: علاوه بر این در و پنجره های مجموعه طراحی و تعدادی هم نصب شده است و برخی هم در ماه های آینده کار گذاشته می شود. اندود گچ هم تا یک ماه دیگر تکمیل می شود هر چند اعتباری نیامده اما تا پایان تیر ماه سال جاری کار ادامه دارد.
او هم امنیتی بودن شرایط برای ارگ را تایید می کند و ادامه می دهد: در زمان انتخابات، مرمت وبازسازی به همین دلیل متوقف شد اما تا پایان تیر ماه امسال کار نصب درها و گچ کاری تمام می شود با این وجود طراحی داخلی، بخش الکترونیکی، استند و پایه ها باقی می ماند اما تامین آنها اعتبار زیادی حدود 250 میلیون تومان می خواهد.
به گفته وی اگر تعهدات استانداری عملی و یا اعتبارات ملی بیشتر شده بود کار تمام و موزه آماده بازدید می شد اما با همه این نواقص 70 درصد کار انجام شده و هنوز 30درصد از برنامه عمارت و کوشک باقی مانده است. محوطه سازی کار زیادی دارد و باید باغچه ها، حوض ها و جوی های آب شناسایی و تکمیل شود.
به نظر او هم وجود پارکینگ خودروها زیبنده عمارت نیست وباید جمع شود واین برنامه در محوطه سازی دیده شده اما نیاز به اعتبار دارد ولی خبری از اعتبار نیست و به گفته وی شنیده می شود فرمانداری به دنبال ساخت فضای جدیدی است و تازمانی که اداره دیگری ساخته نشود تشکیلات فرمانداری در همین ساختمان ها مستقر خواهد بود.
برای بازدید گردشگران هم باید تمهیداتی اندیشیده شود تا در ورودی تغییر کند و براساس عکس های قدیمی سال 1335 سردر و ورودی احیا و مشکل حل شود هر چند که در عید نوروز گردشگران مشکلی برای بازدید نداشتند .
وی می گوید:براساس مصوبه شورای فنی میراث فرهنگی استان، مرمت ادامه می یابد و تغییر کاربری باغ پیگیری می شود .
مدارک و اسناد راه اندازی موزه اسناد وتاریخ سیاسی آماده شده و اعتبار ساخت ویترین ها باقی مانده است اما میراث فرهنگی کار مرمت وبازسازی را ادامه می دهد و از سال 95 تا کنون 150 میلیون تومان هزینه شده و هنوز بخشی از بدهی باقی مانده است.
مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گفته های وی را تکمیل می کند و می گوید: ادامه کار براساس شرایط اعتباری بوده است. امسال تخصیص تملک 16 درصد بود اما از محل بودجه های ملی تامین اعتبار شد و کار ادامه یافت و تاکنون بیش از 500میلیون تومان هزینه کردیم که به طور قطع تا یکی دو ماه دیگر کار مرمت تمام می شود.
«رمضانی» تصریح می کند: قائل به جدا شدن فضای اداری و تاریخی نیستیم اما لازم است فرمانداری از باغ خارج شود. در تفاهم آن زمان، تحویل ساختمان ارگ مقرر شد و این که میراث می تواند دیوار ایجاد کند اما نصب حائل بین ارگ و باغ مورد نظر ما نیست چون آنجا مجموعه بوده است به همین دلیل تقاضای تفکیک داریم.
این نکته را اضافه می کند که با توجه به استقرار فرمانداری، کاربری موزه تاریخ سیاسی واجتماعی برای ارگ تعریف شد البته به نظر می رسد تشکیلات فرمانداری هم با توجه به قدیمی بودن ساختمان وکمبود فضا مایل به ادامه کار در این محل نباشد و میراث فرهنگی هم اجازه ساخت وساز در اطراف بنای تاریخی را نمی دهد .
به نظر وی همسایگی بسیار نزدیک فرمانداری و ارگ موضوعیت ندارد و باید برای همه فضای باغ برنامه ریزی کرد. میراث فرهنگی آسفالت را برداشت تا اطراف ارگ را سنگ فرش کند اما با توجه به این که زیر آن حوض شناسایی شد بهتر است که همه آسفالت محوطه برداشته وسنگ فرش و درخت های خشک جایگزین شود و مانند سابق در ورودی از خیابان طالقانی باز شود با این برنامه ها بنا به توافق قبلی ، محدوده پارکینگ و ارگ تحویل میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری می شود و ساختمان های قدیمی در اختیار دولت قرار می گیرد. با وجود تماس های مکرر خبرنگار ما با فرماندار بیرجند پاسخی از وی دریافت نشد. هر چند این باغ تاریخی توسط ورثه به فرماندار وقت هدیه شده و آن زمان اداره میراث فرهنگی دربیرجند وجود نداشته است اما به نظر می رسد با استقرار تشکیلات اداری موقعیت تاریخی این بنا همچنان زیر سوال می رود.