خردمندی بی نظیرمعماران خور
فرخ نژاد-چه بخردانه خشت خشت خانه ها را روی هم گذاشتند این معماران کهن. آن قدر آگاهانه این کار را انجام دادند تا ساکنان این دیار حتی برای گپ و گفت کوتاه هم در سایه باشند و تیغ آفتاب کویر نتواند چهره اهالی را بخراشد و آرامش و آسایش ساکنان را به مخاطره افکند.
در قلب کویر بناهایی بنیان نهاده اند که بعد از گذشت سال ها باید به خرد این معماران غبطه خورد و به جهانیان شناساند این تاریخ معماری بومی روستایی خراسان جنوبی را.
نمونه این معماری بومی کهن که قدمتی حدود 6 قرن دارد روستای خور خوسف است و آن طور که ناظر پروژه به سازی و مرمت بافت با ارزش این روستا می گوید: تمام روستاهایی که بافت با ارزش دارند معماری آن ها منطبق بر شرایط جغرافیایی همان منطقه است یعنی به طور کامل با بستر و موقعیتی که قرار گرفته اند هماهنگ بوده و متناسب با اقلیم ایجاد شده اند.
روستای خور خوسف هم، چنین معماری دارد طوری که باید گفت به طور کامل در بستر خود نشسته و با شرایط اقلیمی منطقه بسیار هماهنگ است.
بنا به گفته دکتر«محمد رضا اکرامی» ناظر پروژه بافت با ارزش خور، بافت این روستا فشرده است به عنوان مثال کوچه های آن باریک است تا سایه انداز بیشتری داشته باشد آن هم به دلیل شدتی که نور آفتاب در این نقطه کویری دارد. همچنین خانه های خور حیاط مرکزی دارد تا شرایط آب و هوای کویری این روستا را تعدیل کند.
به علاوه سلسله مراتب رفتن به خانه به طور کامل رعایت شده یعنی ورودی خیلی ظاهر و آشکار نیست طوری که دارای عقب رفتگی است.همچنین در کنار معبر فضایی را برای فردی که مراجعه می کند ایجاد کرده اند تا زمانی که اهل خانه در را برای مهمان باز می کنند در سایه قرار گیرد.
تعاملات همسایگی
حتی در تعاملات همسایگی که در ورودی خانه وجود دارد سقف و پله ای که برای نشستن ایجاد شده سایه دارد و مکان مناسبی برای یک گفت و گوی مختصر است.
به گفته او توجه به این نکات در معماری روستای خور نشان می دهد معماران سازنده این بناها انسان های آگاه و خردمندی بوده اند که از شرایط اقلیمی منطقه آگاهی کامل داشتند یعنی برای آسایش مردم و اهالی آنچه را که درست بوده اجرا کرده اند.
عضو هیئت علمی دانشکده هنر دانشگاه تهران ادامه می دهد: ارتفاع خانه ها در روستای خور بلند نیست، بعد از ورودی راهرو و دالان و سپس حیاط مرکزی، از حیاط به دیگر فضاهای خانه ارتباط برقرار می شود.
دو ایوان
ایوان هم در معماری خانه های خور به کار رفته است طوری که دارای ایوان شمالی و جنوبی است یعنی همه واحدهای مسکونی خانه های زمستان نشین و تابستان نشین دارد. این هم به این دلیل است که در گذشته وسایل خنک کننده به شکل امروزی وجود نداشت و معماران این موضوع را مورد توجه قرار می دادند تا اهالی خانه در آسایش باشند و زمستان در قسمت شمالی و آفتاب گیر و تابستان در قسمت جنوبی و پشت به آفتاب ساکن شوند.
حیاط مرکزی خانه ها دارای باغچه و آبنماست تا هوای خانه را تعدیل کند. برای تهویه در قسمت تابستان نشین بادگیرهای یک طرفه ای تعبیه شده است و این نشان می دهد معماران آن زمان چقدر آگاهانه این کار را انجام داده اند.
یک طرفه بودن بادگیرها
دلیل یک طرفه بودن بادگیرها در روستای خور هم به گفته او این است که دو نوع باد وجود دارد یکی باد مناسب و دیگر باد مزاحم یعنی بادی که ازسمت جنوب برمی خاسته نامناسب و گرم و بادی که از سمت شمال می وزیده خنک و مناسب بوده است بنابراین بادگیرهای این روستا به سمت شمال ساخته شده به این صورت که وقتی باد از شمال می وزد به داخل خانه منتقل می شود و آنجا را خنک می کند اما وقتی از جنوب می وزد چون منافذ بادگیرها به سمت شمال است خلاء ایجاد شده و به صورت معکوس عمل می کند. به علاوه حیاط دارای فضای سبز و آبنماست که هوای تلطیف شده را به داخل ایوان منتقل می کند زیرا بیشتر بادگیرها نیز در ایوان تعبیه شده اند و اهالی خانه تابستان ها در ایوان زندگی می کردند.
همچنین زمانی که باد مزاحم می وزیده به حیاط و خانه وارد نمی شده و از روی بافت عبور می کرده اما مزیتی که داشته هوای داخل حیاط که تلطیف بوده را به داخل ایوان و اتاق می کشانده است.
این نشان می دهد مردم آن زمان نسبت به این مسائل آگاهی داشتند بنابراین هوشمندانه و خردمندانه فضای حیاط مرکزی و بادگیر را ایجاد کرده اند.
بادگیر را هم به نوعی تعبیه کردند که در هر حالت کار کند؛ این ها ارزش، فکر هوشمندانه و خرد عالی است.
بنا به اطلاعات وی بافت فشرده خور به طور کامل خشتی و گلی است یعنی از مصالحی که در منطقه وجود داشته استفاده کردند.
به علاوه سقف خانه ها گنبدی است و در واقع اهالی را در برابر گرما و سرمای آنجا محافظت می کرده است.
به اعتقاد ناظر پروژه های به سازی و مرمت بافت های با ارزش فورگ و خور خراسان جنوبی این مسائل نشان می دهد که مردم هر نقطه از شرایط آگاهی داشته و با عقل و خرد زمینه آسایش و آرامش را برای خود فراهم می کردند.
معماری موزون
دیگر این که معماری موزونی را ایجاد کرده اند، فقط مسئله این نبوده که مشکلی را رفع کنند همانند حال حاضر که در بسیاری از شهرها تنها به فکر حل مشکل هستند و با هر وسیله ای این کار را انجام می دهند در حالی که به موزون بودن وتناسب هم توجه ندارند اما در آن زمان به این موضوع توجه شده است.
این بافت در یک گودی واقع شده است یعنی اگر از کنار جاده عبور کنی روستا را نمی بینی، باید از جاده به سمت سرازیری حرکت کرده و پس از طی کردن هزار تا هزار و 500 متر شاهد روستایی با بافت بسیار زیبای آن باشی که این هم خود نکته دیگری است که از خردمندی مردم و اهالی این روستاست.
پله هایی در کوچه
موضوع جالب توجه در بافت با ارزش روستای خور به گفته دکتر«اکرمی» این است که در کنار خانه ها و در کوچه ها راه پله هایی می بینید که به پشت بام راه دارد. امروز جای سوال است که این پله ها به چه علت در کوچه ها قرار دارد در حالی که می تواند ناامنی ایجاد کند.
ایجاد این پله ها آن هم در کوچه ها و راه داشتن به پشت بام حاکی از این است که مردم به یکدیگر اطمینان و اعتماد داشتند یعنی فرهنگ و اخلاق بسیار قوی بین اهالی حاکم بوده که به حریم یکدیگر تجاوز نمی کردند.
اما چرا در کوچه ؟ در گذشته اهالی هر سال یا هر چند سال یک بار سقف خانه ها را کاهگل می کردند و برای رفتن به بالای بام از این پله ها استفاده می شده است.اینجا استفاده از پشت بام برای خواب مطرح نیست زیرا سقف خانه های خور گنبدی است که این خود نشان از خرد اهالی دارد که حتی برای حفاظت و نگهداری از خانه ها هم به فکر چاره بودند، دیدن پله ها آن هم در کوچه ها خیلی قشنگ و خوشایند است.
دیگر این که همیشه در خانه ها باز بوده اما چون دارای دالان بوده محرومیت لازم برای ساکنان وجود داشته و کسی که از کوچه گذر می کرده به داخل خانه دید نداشته و حتی صدا از داخل خانه به بیرون شنیده نمی شد. به علاوه اگر فردی هم با اهالی خانه کار داشته با این که در باز بوده به طور حتم صدا می زده و بعد وارد می شده است.
این ارزش ها در تمام بافت های با ارزش روستایی دیده می شود که به ارزش و خردمندی آن ها برمی گردد و باید حفظ شود تا یادمانی باشد برای این که مردمی با خرد در این نقاط زندگی می کردند.
علاوه براین می تواند الگویی باشد برای عصر حاضر تا به آن ها بگوییم که در روستاها دارای چنین فرهنگ بالنده ای بوده ایم.
همچنین باید به جهانیان هم این ارزش ها شناسانده شود زیرا این خردمندی بی نظیر است.