تاریخ، زندانی در باغ عمارت امیرآباد
باید با هماهنگی دو مجموعه دانشگاه و میراث فرهنگی برای این باغ طرح تهیه و اجرا شود یا این که میراث فرهنگی استان برنامه بدهد تا هزینه ها وسهم هر یک مشخص شود و دانشگاه بیرجند محدودیتی در تامین تعهد خود ندارد
نویسنده : قاسمی
شاخه های سبز از دور در حاشیه جاده پیداست، درختان چند سر و گردن بلندتر از دیوارهای باغ خود را بالا کشیده و به تماشا ایستاده اند. در بزرگی رو به جاده بیرجند - خوسف بسته است، برای ورود به باغ باید از خیابان فرعی حاشیه جاده وارد شد. دو لنگه در بزرگ سبزرنگ گشوده است و محوطه ای بزرگ که به نظر می رسد پارکینگ خودروهای دانشگاه بیرجند است مقابل چشم قرار می گیرد.
در بزرگ مزرعه کشاورزی دانشگاه باز و چند خودرو در گوشه و کنار زیر آفتاب و سایه پارک شده است. دیوارهای پارکینگ، نگهبانی برای خانه هایی است که درهای قدیمی شان رو به آفتاب باز می شود.
برای وارد شدن به محوطه باغ و عمارت امیرآباد باید از کنار دو لنگه در کوچک و پیچ دالانی گذشت. یک ردیف اتاق های به هم پیوسته که هر کدام دری به باغ دارند و حوضی بزرگ که اطراف آن درخت های بلند چنار، سرو و کاج ایستاده است.
درخت های کوتاه و بلند باغ از میوه تا کاج و سرو، انگور، پسته، انار، انجیر و... صفحه های کتاب نقاشی را مقابل دیدگانت ورق می زند و آرامشی که در کنار این همه زیبایی مهمانت می شود کمتر از جذابیت چنارهای چند صد ساله و درختان بلند اطراف حوض نیست، آب در حوض بزرگ زیر پای مرغابی ها تکان می خورد.
اتاق ها را که به اندرونی می شناسند در پیشانی باغ و در جبهه شرقی قرار دارد. اندرونی به گفته مدیر پایگاه باغ های تاریخی استان در گذشته فضاهای زیادی مانند انبار، مطبخ، حمام و اصطبل داشته است اما بخشی از فضاهای آن هم با تغییر کاربری هایی که دانشگاه انجام داده به هم ریخته است و قابل شناسایی نیست اما بر اساس شواهد تاریخی می توان نوع کاربرد هر محل در گذشته را تشخیص داد و با مرمت به همان شکل برگرداند.
حالا این بناهای قدیمی کارگاه و آزمایشگاه دانشکده کشاورزی دانشگاه بیرجند است. مقرنس کاری، هلالی ها و گچ کاری در این اتاق های ساده و زیبا به چشم می آید. یک ساختمان مرکزی در وسط قرار دارد و از دو طرف درهایی به داخل آن باز می شود و حوضی که سال های دور برای سرد نگه داشتن میوه ها آب داشته است اما حالا اثری از آب در آن نیست.
بیرون اندرونی و مقابل آن خیابان اصلی باغ به عمارت معروف «کوشک» مرکزی می رسد که سال هاست مهمان را انتظار می کشد.
اندرونی برای نشیمن و زندگی شخصی و کوشک به منظور استقبال و پذیرایی از مهمان بوده است. از برج های اطراف حصار باغ که برای نگهبانی و انبار برخی اقلام باغبانی ونگهبانی استفاده می شد حالا فقط یکی درون باغ باقی مانده، یکی هم بعد از انقلاب در خارج از حصار قرار گرفته است.
بنایی از دوره زندیه
«جنتی فر» زمان ساخت این بنا را به دوره زندیه منتسب می داند اما بر این موضوع تاکید می کند که آن چه در این باغ باقی مانده مربوط به دوره زندیه است وگرنه این احتمال هست که حتی قدیمی تر هم باشد.
وی این فضا را تنها باغ و عمارت در بیرجند می داند که جهت خیابان اصلی آن از شرق به غرب است و کوشک مرکزی و ساختمان اندرونی دارد.
ورودی های اصلی باغ در ضلع غربی و جنوبی باغ قرار داشته است اما در مرمت حصار، برخی از آن ها حذف شده اند وحالا از ورودی های قدیمی فقط یکی در ضلع شرقی و به واسطه دالان باقی مانده است.
ساختمان چند ضلعی کوشک در امتداد خیابان اصلی باغ مانند تابلویی قدیمی نگاه را جلب می کند. نزدیک تر که می روی در حوض بزرگ و زیبای جلوی عمارت جای آب خالی است و چند متر آن طرف تر دیوارهایی با خشت های قدیمی سرپا ایستاده اند و با تزیینات ساده برجسته و فرو رفته از آجر، زیبایی خود را به نمایش گذاشته اند.
کوشک مرکزی به شکل 8 ضلعی و در 2 طبقه است و تنها ورودی ساختمان با دو لنگه در قهوه ای به درون باز می شود. سمت چپ اتاق کوچکی است که به نظر می رسد در گذشته جایگاه نگهبان یا خدمه بوده است. در طرف مقابل پله هایی به طبقه بالا راه دارد و از در که وارد می شوی نور از مقابل و انتهای ساختمان به داخل می پاشد. دیوارها خراشیده و به اندودهای زیرین رسیده است، چند گوشه ساختمان کیسه های گچ خاک می خورد و نشانی از تعمیر و بنایی نیست.
به ورودی که باز می گردی پله ها به طبقه بالا و به ایوانی زیبا با چند ستون راه دارند، ستون هایی که زیبایی و سرسبزی باغ را به تماشا ایستاده اند. 3 لنگه در از داخل ایوان به سالن راه دارد، باز هم اتاق هایی در 4 ضلع بنا که فقط از یک طرف دیوار دارد واقع است و از داخل و دو ضلع ساختمان درهایی به درون آن ها باز می شود.
آب وهوایی خوش در تابستان، زیر سایه سبز درختان سربلند باغ تاریخی امیرآباد اما دور از دسترس مردم، کوشک و اندرونی که خیلی ها مانند دیگر باغ های تاریخی استان از آن چیزی نمی دانند ونمی بینند. ظرفیت باغ های ایرانی در سنگینی سایه کم توجهی فراموش می شود در حالی که چیزی جز توجه کمتر از باغ های معروف کاشان، شیراز و ... ندارد.
فروش باغ
مدیر پایگاه باغ های تاریخی استان فروش این باغ به دانشگاه بیرجند را تایید می کند و می گوید : امکان خرید و فروش اثر تاریخی به بخش خصوصی و دولتی وجود دارد اما اجازه دخل و تصرف در آن نیست، در این باغ هم تغییرات دانشگاه به عنوان مالک، قبل از ثبت بنا بوده و بعد از آن تغییر زیادی نداشته است.
در مورد بهبود وضعیت باغ امیرآباد هم مکاتبات زیادی با مسئولان دانشگاه انجام شده است تا کاربری آن تا حد زیادی به جنبه های میراث فرهنگی نزدیک شود و به این منظور پیشنهاد ایجاد موزه کشاورزی نیز به دانشگاه ارائه شده و مذاکرات از سال 85 ادامه دارد اما از طرف دانشگاه اقدام موثری انجام نشده است. به گفته وی استاندار در بازدید از باغ بر مرمت و احیای این اثر تاکید کرد اما اقدام اساسی و جدی انجام نشده است.
وی دلیل اصلی این مشکل را نداشتن اعتبار عنوان می کند که دانشگاه و میراث فرهنگی هر دو گرفتارند و باید منتظر مبادله موافقت نامه های امسال و تامین اعتبارات و مرمت فضا بمانند اما هر دو طرف باید به این منظور اقدام کنند چون پروژه مشارکتی است.
بنا به آمار وی از سال 83 تا 87 و بعد از آن در سال 93 میراث فرهنگی اقدامات زیادی برای مرمت و نگهداری فضاهای تاریخی مانند محوطه سازی کوشک مرکزی، مرمت تکمیلی حوض، بخشی از اندرونی و... انجام داده است اما مرمت کامل بنا براساس برآورد سال قبل نیاز به 8 میلیارد تومان اعتبار دارد. برای استفاده عمومی از این باغ تاریخی آن طور که «جنتی فر» می گوید: باغ به لحاظ معماری، فضای سبز و...بخش های مختلفی دارد و به طراحی دقیق و کاملی با مشارکت میراث فرهنگی و دانشگاه برای فضاها وکاربری های هرکدام از این بخش ها نیاز است.
وی در مورد نتیجه بازدید استاندار توضیح می دهد:قرار شد یکسری پیگیری ها درباره اعتبارات انجام شود و میراث فرهنگی مکاتبات لازم را انجام داده است و منتظر مبادله موافقت نامه ها با سازمان مدیریت و برنامه ریزی و دانشگاه هستیم.
صحبت های بی نتیجه
قائم مقام دانشکده کشاورزی دانشگاه بیرجند هم می گوید: از 4سال قبل برای ایجاد موزه کشاورزی صحبت هایی مطرح شده است تا میراث فرهنگی هم در این موضوع دخیل باشد اما باید قبل از آن هزینه های لازم برای این کار برآورد و سهم دانشگاه و میراث فرهنگی مشخص شود.
تاکید مهندس «صمدزاده» بر این است که هر کدام از این دو طرف باید سهم را بیاورند تا موضوع موزه کشاورزی تمام شود اما از 4سال قبل تاکنون کار متوقف شده و میراث فرهنگی پاسخ نمی دهد.
درحال حاضر هر چند بهره بردار دانشگاه است اما هر کاری در باغ امیرآباد حتی در زمینه فضای سبز باید با نظر میراث فرهنگی باشد زیرا در مورد باغ تاریخی گفته می شود که مشخصات خاص آن نباید از بین برود، برای مثال کاشت درختان پسته 20سال قبل بوده اما حالا به آن اعتراض می شود که این نوع درخت در باغ های آن زمان نبوده است.
وی تاکید دارد: باید با هماهنگی دو مجموعه دانشگاه و میراث فرهنگی برای این باغ طرح تهیه و اجرا شود یا این که میراث فرهنگی استان برنامه بدهد تا هزینه ها وسهم هر یک مشخص شود و دانشگاه بیرجند محدودیتی در تامین تعهد خود ندارد.