فرخ نژاد- حضورش را پایانی نیست و آن چنان چنگ در زیست بوم خراسان جنوبی انداخته که با هیچ وسیله ای نمی توان آن را از تن نحیف و زخم خورده استان جدا کرد و احتمال دارد که آن طور که کارشناسان و اهل فن می گویند حضورش در خراسان جنوبی به نیم قرن برسد.
صحبت از تغییر اقلیم و قهر طبیعت است که حدود دو دهه است بر خراسان جنوبی سایه انداخته است و انگار قصد رخت بر بستن ندارد و همین حضور مخرب دو دهه ای خشکسالی سبب شده تا رمق از زیست بوم استان نیز گرفته شود.
به علاوه وخامت اوضاع به حدی است که نمی توان هیچ عدد و رقمی برای خسارت های ناشی از خاکستر شدن عرصه های زیست محیطی استان در اثر آتش خشکسالی تعیین کرد و فقط می توان این هشدار را داد که آینده حیات وحش استان به شدت در مخاطره است.
در این سال ها بسیار از آثار شوم خشکسالی در حوزه مختلف نوشته و گفته ایم اما کمتر سراغی از زیست بوم و حیات وحش آن گرفته ایم و برای این که از پیامدهای حضور قهر طبیعت بر عرصه های زیست محیطی بیشتر مطلع شویم پای صحبت کارشناسان این حوزه نشستیم.
«راضیه دری گیو» یکی از این کارشناسان است که این طور می گوید: پدیده خشکسالی موضوعی نیست که مربوط به قرن اخیر باشد بلکه انسان ها از دیرباز با آن آشنا بوده اند اما مسئله این است که از حضور آن در خراسان جنوبی حدود 20 سال می گذرد و خبری نیز از سرانجام آن نیست.
به گفته وی حضور مستمر قهر طبیعت سبب شده است تا بسیاری از تهدیدهای زیست محیطی نتیجه بحران آب باشد.
به علاوه بررسی و مطالعه بخشی از تبعات و خسارت های خشکسالی در استان میتواند مقدمه ای در رواج فرهنگ مصرف بهینه تلقی شود تا هشدارهای لازم در زمینه اتلاف منبع ارزشمند آب به عموم ارائه شود زیرا خراسان جنوبی در بین استان های خشکسال شرایط حادی دارد که همین مسئله سبب خسارت های زیست محیطی فراوان و در نهایت منجر به معضلات اجتماعی جبران ناپذیری شده است.
هشداری که این کارشناس حوزه محیط زیست می دهد این است که اکوسیستم های طبیعی در مناطق مختلف استان به مراحل اولیه توانی خود بازگشته است زیرا بسیاری از گونه ها خشک شده و از بین رفته اند و باید دوباره بذری وجود داشته باشد تا بلکه با وجود آب، رشد کند و به وضعیت سال های قبل برگردد. به گفته مهندس«دری» وخامت اوضاع به حدی است که نمی توان میزان خسارت های وارده به حوزه زیست محیطی خراسان جنوبی را با عدد و رقم تعیین کرد.
مهم تر این که وخامت زیست بوم خراسان جنوبی طوری است که مرز هشدار را رد کرده و آینده حیات وحش خراسان جنوبی را به شدت در معرض خطر قرار داده است.
البته از دید این کارشناس نباید در این نبرد تنگاتنگ فقط حضور مستمر قهر طبیعت را دخیل دانست بلکه حفاری معادن، شکار بی رویه، کمبود نیرو و امکانات، محدودیت های اعتباری و... نیز اوضاع را به گونه ای تغییر داده است تا تهدیدها در عرصه های زیست محیطی خراسان جنوبی خیلی جدی تر و قابل اهتمام تر جلوه کند.
سوال این جاست که پیامدهای استمرار خشکسالی در حوزه زیست محیطی استان چه بوده است؟
کارشناس محیط زیست اداره کل حفاظت محیط زیست این تبعات را شامل خسارت به تنوع گونه ای، کاهش و تخریب زیستگاه حیات وحش، کوچ و مهاجرت بی رویه حیوانات وحشی به لحاظ کمبود آب و غذای کافی، افزایش آسیب پذیری شکار (به دلیل تمرکز گونه های نزدیک آب)، روند رو به رشد بیماری و تنش در گونه های در معرض خطر، کاهش باروری، جمعیت وحوش و انقراض محلی، نبود جفت گیری و تخم گذاری پرندگان وحشی از جمله کبک، تیهو، باقرقره و ... در نتیجه کاهش جمعیت آن ها، بروز بیماری های مختلف در بین حیات وحش و مرگ و میر بیشتر در نتیجه افزایش ارتباط با تولیدات کشاورزی از قبیل استفاده از حیوانات در مزارع وخشک شدن بیشتر زیستگاه های آبی طبیعی و انسان ساخت که زیستگاه پرندگان مهاجر و کنار آبزی است که در نتیجه آن اختلال در روند زندگی پرندگان مهاجر رخ می دهد اعلام می کند.
همچنین خشکسالی های اخیر آثار سوئی بر میزان زاد و ولد حیات وحش گذاشته و موجب تخریب زیستگاه ها شده است. دیگر این که یکی از مسائلی که در سال های اخیر با آن مواجه هستیم خشکسالی و کاهش بارندگی در عرصه های طبیعی است که در نهایت اثر منفی خود را بر محیط زیست نمایان کرده است.
به علاوه این خشکسالی میزان چند قلوزایی را کاهش داده و بر زاد و ولد حیوانات وحشی تاثیر منفی گذاشته اما سعی شده است با اقداماتی که در این زمینه انجام داده ایم میزان خسارت ها را به حداقل برسانیم.
به گفته «دری» حفاظت از محیط زیست علاوه بر حضور گسترده ماموران حفاظت محیط زیست به همکاری گسترده مردم نیز نیاز دارد که در این زمینه فرهنگ سازی لازم را باید انجام داد.
راهکارهای کاهش اثر خشکسالی بر زیست بوم
برای این که کمی از زخم های ناشی از خشکسالی بر زیست بوم خراسان جنوبی کاسته شود راهکارها و استراتژی هایی وجود دارد که به گفته معاون نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط زیست این راهکارها شامل سه دوره کوتاه، میان و بلند مدت است.
مهندس«بهمن مودی» می افزاید: در دوره کوتاه مدت می توان با با بهره وری بهینه از منابع آب موجود در کنار حفاظت از آبخیزها و عرصه های طبیعی آثار منفی خشکسالی در این دوره را به حداقل رساند که در این زمینه می توان توسعه بهره برداری از منابع آب زیرزمینی، افزایش راندمان آبیاری با استفاده از شیوه های نوین آبیاری و مصرف بهینه آب بر اساس نیاز گیاه، خرید دام مازاد بر ظرفیت مراتع و تغذیه دستی دام ها در مواقع خشکسالی، تأمین سوخت مناطق روستایی و عشایری برای جلوگیری از تخریب منابع طبیعی و اجرای طرح جامع حفاظت از جنگل ها و مراتع را مدنظر قرار داد.
استراتژی میان مدت نیز شامل راهبرد مهار و توسعه منابع آب است که به دلیل پتانسیل محدود آب های زیرزمینی و برخورداری از قابلیت بالقوه بالای آب های سطحی، هر دو موضوع در بخش مهار آب های سطحی بررسی می شود.
به گفته وی در بلند مدت نیز می توان افزایش توان مقابله با خشکسالی و کاهش تبعات منفی آن را بر پایه مدیریت منابع و بهره وری بهینه از آب استحصال شده و در اختیار، همچنین بازیافت آب های مصرف شده و استفاده مجدد از آن ها در چرخه تولید در دستور کار قرار داد. این کارشناس حوزه زیست محیطی استان پیشنهادهایی هم برای کم کردن آثار مخرب خشکسالی دارد که از جمله آن می توان به توسعه و راه اندازی سیستم های هشدار دهنده و ایجاد شبکه های جمع آوری آمار و اطلاعات، به منظور آگاهی رساندن به مدیران و بهره برداران از بروز این بلایا و تأسیس ایستگاه های هواشناسی ماهواره ای در مراکز استان ها اشاره کرد.
همچنین توصیه می شود با جمع آوری اطلاعات اساسی و پایه ای محلی و نیز بررسی تغییرات به وجود آمده هشدارهای لازم در مورد این بلایا در مناطق منتشر شود. علاوه بر این شایسته است تا در شرایط خشکسالی، آبخیزداری به روش بیولوژیک انجام شود تا از فرسایش خاک و هدررفتن آب جلوگیری و در نهایت آب ذخیره شود.
دیگر این که ازمؤثرترین روش ها در افزایش پتانسیل منابع آبی؛ مشخص کردن حقابه زیست محیطی رودخانه ها، جلوگیری از زهکشی تالاب ها، اجرای طرح های آبخیزداری و آبخوان داری، احداث سامانه پخش سیلاب در گستره مخروطه افکنه ها و دشت های حاوی رسوبات دانه درشت و جلوگیری از حفر چاه های غیر مجاز و تعیین حریم منطقه ای برای حفر چاه است.
همچنین لای روبی به موقع استخرها، بازسازی چاه های عمیق، هدایت آب های روان به استخرهای ذخیره کشاورزی و آب بندها و حفر چاه های عمیق جدید از جمله راهکارهای حل مشکل کم آبی زمین های کشاورزی به حساب می آید.
«مودی»می افزاید: تعدیل اثرات سوء بلایای سیل و خشکسالی بدون برخورد علمی و تخصصی و انجام مداوم تحقیقات، به ویژه تحقیقات کاربردی به نتایج ثمربخشی نخواهد رسید. بررسی و استفاده از یافته های تحقیقاتی انجام شده می تواند در تدوین برنامه جامع ملی مؤثر واقع شود.
دیگر این که باید در نظر داشت تلفیق دو برنامه اساسی (مدیریت ریسک) یا اقدامات انفعالی (مدیریت بحران) هر دو در قالب یک طرح اقدام ملی مطابق با قوانین مصوب جهانی و ملی می تواند در کاهش تأثیرات سوء این بلایا مؤثر و مفید واقع شود.
علاوه براین مدیریت ریسک سامان دهی استراتژیک و هدایت هماهنگ واحدهای اجرایی به اعتقاد کارشناسان نه تنها در کاهش اثرات و زیان های ناشی از پدیده خشکسالی چاره ساز خواهد بود، بلکه در مقابله با بیابان زایی و کم آبی نیز مؤثر است.
همچنین در تدوین برنامه های آموزشی باید نکات متعددی مد نظر قرار بگیرد، اول این که درک عمیق، جامع و واحدی برای افزایش آگاهی عمومی از مسئله خشکسالی و سیل، حفاظت آب و روش های کاهش اثرات این پدیده ها باید حاصل شود؛ دوم پیچیدگی های موضوع را معرفی و یک برنامه بلند مدت برای گروه های مختلف اجتماعی تهیه و ارائه کند.
پیشنهاد پایانی اش هم این است که نقش مشارکت مردمی در میان فعالیت های مربوط به کاهش اثرات خشکسالی محوری و جایگاه قانونی سازمان های غیر دولتی در این ارتباط پس از تعریف منسجم و مشخص، نهادینه شود.