هزار سال از تاریخ طبس زیر آوار کهن دژ
نویسنده : توسلی
طبس شهری باستانی است؛ با بافتی منحصر به فرد و تاریخی که در بسیاری از موارد دست نخورده باقی مانده است. در مرکز شهر طبس و خیابان واعظ طبسی و در میان بقایای ویرانه های تاریخی، بنایی وجود دارد که به ارگ طبس معروف است. این بنا که در یکی از قدیمیترین قسمت های شهر واقع است، زمانی بنایی بسیار بزرگ بوده است. ارگ حکومتی طبس با قدمت بیش از هزار سال از ساختههای قدیمی شهر به شمار میرود و تاریخ پیدایش آن با اولین نشانههای سکونت شهری برابری میکند؛ پناهگاهی که در دورانی حصار هم داشته است.
تاریخ دقیق ساخت این بنا مشخص نیست اما در کتاب «فتوح البلدان» از دژ طبس نام برده شده است. ناصر خسرو هم در سفرنامه خود از این قلعه و اقامت چند روزه خودش به میزبانی امیر گیلکی بن محمد در این ارگ مینویسد و از امن و امان بودن این شهر و عدالت حاکم آن میگوید. ارگ طبس در زمان میرحسن خان، حاکم وقت شهر در قرن هشتم توسعه یافت. این ارگ در سال ١٢١۶ هجری قمری هم بازسازی شد و تا چند دهه قبل سنگ نوشته مربوط به این مرمت بر سردر ارگ نصب بود. مرمت دیگر به سال ١٢٩٢ هجری قمری و زمان عمادالملک حاکم طبس برمیگردد. یکی دیگر از حاکمانی که در زمان خود ارگ طبس را بازسازی کرده، میرحسنخان شیبانی است که پس از تعمیر بنا کهن دژ را به عنوان مقر حکومتی خود معرفی کرد.
داستان گنج پنهان
ارگ طبس را ارگ کهن یا کهن دژ نیز میگویند. از آن جا که ارگ مکان اقامت حکمرانان بوده بنابراین راههای مخفی هم در آن وجود دارد به طور مثال این ارگ راهی زیرزمینی به بیرون از دژ داشته است.
این قلعه برجهایی داشته و نام یکی از آن ها برج نادرمیرزا بوده، علت نامگذاری برج به این عنوان زندانی بودن نادرمیرزا در این مکان به امر میرحسن خان بوده است. همچنین ارگ طبس سه قلعه با عنوانهای ارگ، حصار شهر و قلعه باغ داشته که این قلعهها همانند برجها از بین رفتهاند. یکی از محبوبترین افسانههای این ارگ در مورد گنج پنهان است و مردم میگویند نادرشاه افشار هفت دیگ طلا را در ارگ طبس پنهان کرده بود.
ارگ طبس شامل پنج حیاط بوده که هر کدام دو ایوان شمالی و جنوبی داشته است. همچنین حوض بزرگی وسط حیاط وجود داشته که با آب قنات پر میشده است. از دیگر عناصری که در خانه های این دژ وجود داشته است میتوان از مطبخ، سرداب و آب انبارهایی گفت که آثار آن هنوز در این بنا مشهود است.
آخرین ساکن ارگ
کهن دژ در طول تاریخ حملات بسیاری را به خود دیده است اما هرگز دشمن نتوانسته آن را به تصرف خود درآورد. ابن اثیر تاریخ نگار عراقی در تاریخ اسماعیلیان آورده است که بزرگ ترین حمله به این ارگ، حمله سلطان سنجرسلجوقی در نیمه قرن هشتم است که ویرانی بسیاری به بار آورد. این بنا در دورانهای مختلف تخریب و بارها مرمت شده است، آخرین بار در زلزله سال 57 تقریبا تمام آن ویران شد. در آن سالها مردی به نام سیدعلی میرزا تنها کسی بود که در ارگ زندگی میکرد، او شاعری بود که میخواست از مردم دور بماند و برای همین به ارگ پناه برده بود که او هم بر اثر آن زلزله بزرگ جانش را از دست داد.
تغییر در بخش های داخلی
مسئول میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری طبس می گوید: این بنا در طول تاریخ و در مقاطع مختلف بر اثر فرسودگی و تاثیر حوادث طبیعی یا تغییرات سلیقهای حاکمان دچار تغییراتی شده است.
«بهبهانی» می افزاید: این بازسازیها وضعیت معماری موجود این ارگ را به سمتی برده که به جز حصار ارگ که مربوط به بنیان اولیه آن است، بخشهای داخلی ارگ هم اکنون ویژگیهای معماری دوره قاجاری را نمایان میسازد.
وی ادامه داد: غالب بخشهای داخلی ارگ دچار تغییر و تحولهای بسیاری از زمان تاسیس شده اما حصار موجود تا حدودی همان حصار اصیل ارگ است. وی با اشاره به این که ارگ تا اواخر دوره قاجاریه مورد استفاده حاکمان محلی قرار گرفته و پس از آن متروکه شده است اظهار کرد: حصار ارگ طبس نیز در طول تاریخ از تغییرات مصون نبوده است و از سمت بیرون لایههای متعددی در سطح بیرونی آن اجرا شده و برجهایی را در میانه برجهای اصلی اضافه کرده اند.
«بهبهانی» گفت: این الحاقات پس از زلزله سال 57 به علت نبود استحکام مناسب با بخشهای اصیل حصار اغلب آوار شده و در آواربرداریهای سالهای 73 و 75 این بخشها حذف شد.
آواربرداری های متعدد
مسئول میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری طبس با بیان این که کار آواربرداری و حفاظت موضعی این بنا در سالهای مختلفی در دستور کار قرار داشته است، افزود: این اقدامات با آواربرداری در سالهای 73 و 75 آغاز و با ادامه آواربرداریها و بعضی اقدامات حفاظتی در سال 78 توسط میراث فرهنگی خراسان وقت ادامه یافته اما در سالهای بعد در این ارگ اقداماتی انجام نشده است.
«بهبهانی» گفت: با انتزاع شهرستان طبس از استان یزد و الحاق آن به خراسان جنوبی بار دیگر این اثر مهم تاریخی مورد توجه قرار گرفت و سال 93 برخی اقدامات حفاظتی آغاز شد و با توجه به اهمیت حصار این اثر تاریخی کار مرمت و بازسازی آن از سال 94 شروع شد و اکنون فاز دوم مرمت حصار این ارگ توسط اداره کل میراث فرهنگی در دست اقدام است.
وی افزود: با توجه به این که خشتهای اصیل حصار ابعادی بزرگ به اندازه میانگین 8×48×48 سانتیمتر دارد برای ایجاد تمایز، خشتهای مرمتی در ابعاد 5×25×25 سانتیمتر انتخاب شده است و این تمایز به درک صحیح اصالتهای اثر کمک فراوانی میکند.
به گفته وی اعتبار این مرحله از کار بازسازی ارگ تاریخی طبس 100 میلیون تومان و از محل منابع ملی و سال مالی 95 است که به طور کامل تخصیص یافته است.
وی با اشاره به این که تکمیل شدن حصار ارگ در حال انجام و در چشم انداز و جذب مسافر موثر است گفت: هر چند فضاهای داخلی ارگ90 درصد تخریب شده است اما مرمت و بازسازی حصار 80 درصد پیشرفت دارد و در صورت تامین حدود 300 میلیون تومان تا دو سال دیگر به اتمام می رسد.
به گفته وی کهن دژ طبس پس از زلزله مهیب سال ۵٧ به تلی از خاک تبدیل شد و بعد از سال ها عملیات بازسازی و آواربرداری هم اکنون نیاز به میلیاردها تومان اعتبار دارد تا دوباره سرپا شود.
وی یکی از مشکلات دیگر در بحث ارگ را ساختمان هایی بیان کرد که در مجاورت این بنای تاریخی ساخته می شود که بیشتر این ساخت و سازها حتی به محدوده ارگ تجاوز می کند.
ارگ طبس سال 79 به شماره 2305 در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده است.