قاسمی - شواهد تاریخی؛ وجود معماری یا بخشی از زندگی در قاین را نشان می دهد، آثاری که مربوط به قرون اولیه اسلامی است در شهر کهن قاین یافت شد. هر چند کاوش و باستان شناسی در این شهر تاریخی، قدمت آن را به قرن های دوم یا سوم تا ششم هجری قمری باز می گرداند و به یقین ادامه عملیات باستان شناسی در این منطقه، یافته هایی جدید از تاریخ قاین یا شهر کهنه آن خواهد داشت اما به دلیل نبود اعتبار از شش سال قبل کاوش و باستان شناسی در این شهر انجام نشده است از آن طرف برخی اقدامات در زمینه توسعه شهری در اطراف این محدوده ادامه دارد. کارشناس باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری که خود در جریان کاوش شهر تاریخی قاین حضور داشته است درباره آخرین وضعیت پژوهش در این منطقه تاریخی می گوید: دو فصل باستان شناسی در شهر کهنه قاین انجام شده است که بخش اول کاوش ها و گمانه زنی های باستان شناسی این شهر سال 83 همزمان با احداث بولوار بوذرجمهر به منظور دسترسی به قلعه کوه و بنای بوذرجمهر در جنوب قاین آغاز شد. «فرجامی» با اشاره به گمانه زنی های انجام شده ادامه می دهد: سال 86 به منظور مشخص کردن عرصه، حریم و وسعت محدوده شهر کهن، گمانه زنی در مناطق مختلف قاین انجام و مشخص شد قلب شهر کهن قاین در جنوب مسجد جامع کنونی و در بنای شازده حسین (شاهزاده حسین) قرار دارد.
آثار دوره سلجوقی و توقف باستان شناسی
به گفته وی، بیشتر آثار این شهر تاریخی مربوط به دوره سلجوقی و در این بخش متمرکز است به همین دلیل سال 78 اولین فصل کاوش باستان شناسی شهر کهن قاین در شازده حسین انجام و به کشف بنایی ستون دار و بسیار بزرگ منجر شد که به احتمال زیاد می تواند همان مسجد جامعی باشد که ناصرخسرو در سال 444 هجری قمری در سفرنامه خود از آن یاد کرده و ایوان آن را بزرگ ترین ایوان در خراسان دانسته است. وی فصل دوم کاوش شهر تاریخی را در سال 91 بیان می کند که بیشتر تمرکز بر بخشی از ایوان و رواق شمالی مسجد بود و یافته های این پژوهش بیشتر سفال و معماری های آن زمان را نشان میدهد اما پس از آن کاری در کاوش و باستان شناسی این منطقه انجام نشده است. او مهم ترین علت را مشکل فراگیر و تکراری نبود اعتبار مطرح می کند و درباره تاثیر تاخیر در کاوش و باستان شناسی شهر کهنه قاین اظهار می کند: برای قسمت هایی که کاوش شده است اعتبار حفظ و نگهداری هزینه می شود زیرا شناسایی کتیبه در مسجد بر اهمیت موضوع می افزاید. هم اکنون به جز ایوان مسجد، بقیه فضاها قابل دسترسی و مشاهده است هر چند که شهرداری برای آسفالت مسیر و روی ایوان مسجد اقدام کرده است.
آثار قرون اولیه اسلامی
این کارشناس باستان شناسی به قدمت و سابقه تاریخی شهر کهن قاین نیز اشاره می کند و می گوید: آثار موجود مربوط به قرون اولیه اسلامی است و در محدوده ای که سوله و مسجد واقع است سه مرحله معماری متفاوت مربوط به دوره های مختلف وجود دارد که از قرن های دوم یا سوم تا ششم است. او معماری اول را ستون های سنگی بیان می کند که مسجد اصلی شهر روی آن قرار دارد و مربوط به دوران سلجوقی است و ایوان اصلی و رواق هایی در دو طرف آن وجود دارد و کتیبه ای که قدمت آن را می رساند. مرحله بعدی معماری ستون های خشتی است که قبل از ستون های سنگی بنا شده و یک مرحله پایین تر است.
به گفته وی، به نظر می رسد اولین استقرار مربوط به این زمان و قبل از اسلام باشد اما داده و یافته تاریخی در این زمینه وجود ندارد. وی یادآوری می کند: با توجه به سه فصل گمانه زنی و کاوش انجام شده در این شهر، بیشتر آثار مربوط به دوره سلجوقی است ولی اثرهایی مربوط به اوایل اسلام و به طور خاص سفال نوشته ای از دوره اشکانی از شبستان شمالی مسجد به دست آمده است ولی درباره این که آثار و بقایای شهر در قسمت های کاوش شده مربوط به قبل از اسلام باشد باید با احتیاط سخن گفت اما وجود کتیبه اشکانی نشان از وجود استقرارهای قدیم تر در این محدوده دارد.
اشیای به دست آمده
وی از مهم ترین اشیای به دست آمده در بخشهای کاوش شده، سکه های دوره های مختلف از صدر اسلام تا دوره ایلخانی، سفالینه ها و پیکره های سفالی مربوط به دوره های مختلف و از همه مهم تر سفال نوشته ای مربوط به دوره اشکانی را که در فصل پایانی کاوش ها به دست آمده است، نام میبرد. وی تصریح می کند: آن چه سبب ادامه کاوش ها در این محل شده است وجود آثار معماری مربوط به دوره سلجوقی و معماری مسجد جامع مربوط به زمان ناصر خسروست که ایوان و شبستان شمالی این مسجد کشف شده و علاوه بر این شواهد، ساختارهای معماری مربوط به مساجد قدیم تر در مسجد سلجوقی دیده شده است.وی می گوید: بعد از تخریب مسجد که به احتمال زیاد بعد از سفر ناصرخسرو و در حدود سال های 450 تا 460 هجری در قاین اتفاق افتاده مسجد تخریب و در سال 553 هـجری قمری کتیبه ای بر دیواره های خراب آن نوشته شده که اهمیت این بنا را دوچندان کرده است. وی مهم ترین دستاورد کاوش های قاین را کشف مسجد سلجوقی و سازه های قدیم تر و به احتمال زیاد مربوط به دوره تاریخی می داند و به شش دوره ساخت و ساز یا معماری در مسجد سلجوقی اشاره می کند که تداوم سکونت و اهمیت این نقطه از قهستان را نشان می دهد.
وسعت ناچیز کاوش
«فرجامی» وسعت محدوده شهر تاریخی و تعیین حریم شده را حدود 100 هکتار بر اساس نقشه سال 87 بیان و تصریح می کند: از این عرصه فضایی حدود هزار و 500 متر مربع حفاری و گمانه زنی که بخش هایی از ایوان سمت قبله مسجد با عرض حدود 13 و عمق بیش از 30 متر و شبستان شمالی مسجد به طور کامل حفاری شده است. وی درباره تاخیر و توقف در عملیات باستان شناسی این شهر تاریخی اظهار می کند: قسمت های شناسایی شده حفاظت می شود اما زیر خاک ماندن بخش های ناشناخته بهتر است ولی در صورت انجام عملیات باستان شناسی نتایج بهتری خواهد داشت با این وجود تا چند نسل می توان در این شهر کهن کاوش کرد و هر روز با پیشرفت تکنولوژی روش های بهتری را برای مطالعه محل به کار برد.
دلایل توقف عملیات
مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری هم ادامه باستان شناسی در این منطقه تاریخی را مشروط به صدور مجوز و تامین اعتبار از سازمان مربوطه در تهران می داند و می گوید: کاوش باستان شناسی کاری نیست که به کارشناسان استانی واگذار شود و در کشور هم تعداد کمی کارشناس مشخص هستند که در این زمینه فعالیت می کنند. «رمضانی» تاکید می کند: تاریخ و سرمایه ملی است که به کارشناس باستان شناسی سپرده می شود بنابراین باید به لحاظ علمی و تجربی صلاحیت این کار را داشته باشند.
وی دلیل اصلی توقف عملیات باستان شناسی شهر تاریخی قاین را کم بودن تعداد کارشناسان باستان شناسی در کشور و همچنین اعتبار بیان و البته تاکید می کند: برای ادامه باستان شناسی باید دستگاه ها در شهرستان همکاری کنند زیرا گمانه زنی نیاز به خاکبرداری و جمع آوری آسفالت دارد. محدوده پروژه باستان شناسی از عوامل طبیعی آسیب نمی بیند اما عامل انسانی در این زمینه موثر است. وی می گوید: برای جلوگیری از تخریب های انسانی مکاتباتی با دستگاه ها انجام شده است اما ادامه باستان شناسی نیاز به همکاری دستگاه ها دارد و سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نمی تواند گمانه زنی و کار کند بعد شهرداری آسفالت کند.