قاسمی
سال ها قبل یک راسته بازار در بیرجند، طبس و برخی شهرهای استان در قرق مسگران بود، همه ظرف ها مسی و حرفه مسگری تا آن جا پیش رفته بود که برخی را به همین نام می شناختند. مسگر و خانواده های وابسته که بیشتر در همین حرفه کار می کنند. مسگری سرآغازی برای نقش زنی قلم و چکش بر تن محکم ظرف های مسی شد تا نقش های زیبا و هنرمندانه، چشم بیننده را پر کند و هر کدام جذاب تر و پرطرفدارتر باشد، به دلیل نقش و نگارهای دلنشین راهی خانه ها شود. حالا سال هاست راسته بازار مسگران جمع شده است و تنها نام مسگر گاهی در مراودات شنیده میشود. با کم شدن صدای مسگری، ضرب آهنگ قلم و چکش بر ظروف مسی نیز کم جان شده است و اگر چه هنوز تعدادی از هنرمندان نقش جان بر ورق مس می زنند اما دست شان از بی مهری ها خسته شده است و قلم شان کم جان نقش می زند.
مشکل تامین مواد اولیه
حدود 40 سال است روی مس قلم می زند، البته کارش چیز دیگری است با وجود این دست کم روزی دو تا شش ساعت هنرش را با قلم بر تن سخت مس نقش می زند. شاید وجود مس در طبس در گذشته های دور، باعث برانگیختن هنر قلم زنی در «محمد جراحی» و هنرمندانی چون او شد اما حالا هر چند تعداد آموزندگان این هنر به گفته او زیاد است اما به همان نسبت هم قلم زنی را رها کرده اند و سراغ این هنر نمی روند زیرا از جایی حمایت نمی شوند و از طرف دیگر، تامین لوازم مورد نیاز از جمله ظرف های مسی در طبس سخت شده است. زمانی در میدان اصلی طبس راسته ای به مسگرها تعلق داشت اما حالا نشانی از این حرفه نیست به همین دلیل قلم زنی روی مس هم کاهش یافته است و هنرمندان به ناچار از اصفهان ظرف تهیه می کنند و بعد از تهیه ابزار اولیه و تولید یک اثر هنری، مشکل فروش پیش می آید. طبس بازارچه صنایع دستی ندارد و هنرمندان باید تولیدات خود را با قیمت کمتر به کاسبان بفروشند و اجرتی معمولی نصیب شان شود. به نظر او، راه اندازی شرکت تعاونی که تامین مواد اولیه یا فروش محصول را پیگیری کند به یقین به هنرمندان کمک می دهد چون در شرایط موجود اثر خود را به کاسبان و زیر قیمت می فروشند یا منتظر برپایی نمایشگاهی می مانند تا تولیدات همه را عرضه کند و گرنه با چند اثر قادر به شرکت در نمایشگاه نیستند. بانوی هنرمند دیگری که فعالیت در این رشته را از سال 85 آغاز کرد و برای مدتی از قلم زنی روی مس فاصله گرفت اما در دو سال گذشته به دلیل عشق به این کار، حرفه دیگرش را رها کرد و دوباره به قلم و چکش رو آورد و حالا به وعده بیمه شدن هنرمندانی که کارگاه تولیدی دارند خوش بین است. «قاسمی» دلگیر است که در بیرجند درباره قلم زنی روی مس زیاد تبلیغ نشده و تصور بر این است که فقط در طبس و اصفهان این کار دنبال می شود در نتیجه از این هنر زیاد استقبال نمی شود و فروش محصول پایین است و سفارش ها هم برای محصولات ارزان و کم کار است. مشکل بعدی به نظر او ورود کارهای چینی و پرسی است که قیمت کمتر و مشتری بیشتری دارد و بازار قلم زنی مس را به رکود می برد، در کنار این موضوع، هنرمندان باید مواد اولیه خود را از اصفهان و طبس و ظرف را از مشهد تهیه کنند.مشکلات آن ها بعد از تولید هم ادامه دارد. او هم موضوع بازاریابی و فروش را یادآوری می کند و این که چشم امید او و امثالش به فروش نمایشگاهی و عید است.
فروش پایین
در کارگاه قلم زنی دیگری بانویی 9 سال سابقه کار دارد و اگر چه از میزان فروش و حمایت های میراث فرهنگی، راضی نیست اما باز هم همین حرفه را ادامه می دهد و عشق و علاقه به قلم زنی روی مس را مهم ترین علت پرداختن به این کار می داند.افزایش قیمت تولید و پایین بودن قدرت خرید مردم نتوانسته است از علاقه سیده «راضیه دیانتی» به قلم زنی روی مس کم کند هر چند که بیشتر کارهایش سفارشی است یا باید منتظر خرید گردشگران و فروش در عید باشد. او سختی تهیه مواد اولیه و نبود مواد خام در بیرجند را هم مطرح می کند و می گوید: حتی برای تهیه قلم و خرید چکش هم باید به اصفهان برود. البته اگر در صدد تغییر در کار و استفاده از سبک جدید یا تلفیق خاتم با قلم زنی روی مس باشد زمینه آموزش و کار در استان فراهم نیست و باز هم باید راهی اصفهان شود. وی مشکل آموزش را فقط برای سبک های جدید نمی بیند بلکه از هنرجویانی می گوید که علاقه به یاد گرفتن دارند اما به دلیل سختی کار و هزینه های زیاددلسرد شده اند و دوباره باز نمی گردند.
سابقه در فردوس و طبس
سابقه قلم زنی در استان بیشتر در طبس و فردوس دیده می شود تا آن جا که معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تاکید دارد مستندهای تاریخی در این زمینه نیست اما چلنگری، تفنگ سازی و... از حرفه های خاص استان بوده است و اگر چه در بیرجند راسته بازاری در خیابان جمهوری به مسگران اختصاص داشته است اما بیشتر به دوات گری و قلاع کاری می پرداخته اند و حالا منسوخ شده است. صدای قلم زنی در بیرجند ضعیف است و بنا به توضیح «عباس زاده»، تعداد کمی از هنرمندان به این کار مشغول هستند و بیشتر در فردوس و طبس قلم زنی می شود و در مجموع حدود 30 نفر در استان مشغول این هنر هستند. وی می گوید: به لحاظ کمی شاید استان حرفی برای گفتن نداشته باشد اما از نظر کیفیت، محصولاتی در استان تولید و به کشورهای دیگر صادر می شود. آمار قلم زنی هم در استان در مقایسه با اصفهان کم است ولی در فردوس هنرمندانی هستند که از رقبای اصفهانی جلوتر هستند.
حمایت ها
به گفته وی البته میراث فرهنگی حمایت هایی از این هنرمندان انجام می دهد که اعطای وام تا سقف 10میلیون تومان به صورت مستقل و 150 میلیون تومان در قالب پشتیبان از آن جمله است و امکان حضور در نمایشگاه های صنایع دستی و بازارچه های موقت و دایم نیز برای آن ها فراهم است و افزون بر این فضای رایگانی در باغ رحیم آباد از چند سال قبل در اختیار هنرمندان است.وی آموزشگاه های فنی و حرفه ای و شرکت های تعاونی را محلی برای استفاده از آموزش می داند و می گوید: این بخش ها راه اندازی شده است تا بار دولت را کم کند زیرا نمی تواند همه کارها را انجام دهد، برای آموزش یک رشته هنری باید تعداد هنرجویان کافی و ارائه آن رشته هم برای استان توجیه و مزیت داشته باشد.
سابقه قلم زنی در طبس
یک پژوهشگر قدیمی ترین آثار قلم زنی در طبس را مربوط به حدود 150 سال قبل می داند و می گوید: برخی سینی های قلم زنی شده در طبس حدود 150 سال قدمت دارد. به گفته «مریدا»، پیشینه مس و صنعت گری آن قدیمی تر است و آن زمان زمینه ساخت و ساز قطعات مسی در طبس وجود داشت و بنا به گفته برخی مسگران، حدود 35 قلم از لوازم زندگی با مس ساخته می شد. وی ادامه می دهد: تا اواخر دهه 50 مسگری در طبس رونق و یک راسته بازار به نام مسگرها وجود داشت و با توجه به این موضوع، زمینه قلم زنی شکل گرفت. قلم زنی روی مس از دهه 90 با توجه به رونق گردشگری رواج دارد و نسبت به دوران رکود گذشته، وضعیت بهتر است.