فرخ نژاد-خشت خشت آن را که معماران یزدی روی هم می گذاشتند شاید در فکرشان هم نمی گنجید که بعد از سال ها وقتی فرسایش زمان رنگ از رخساره بناها پراند و پایه های آن با گذشت زمان سست شد معمارانی دیگر به فکر دمیدن روح در کالبد در حال زوال و نابودی آن بیفتند.
حیات مجدد، آن هم بعد از 6 قرن که شهری سبز در قلب کویر بنا نهاده شد شاید فقط ویژه فیلم های تاریخی باشد اما در نقطه ای از خراسان جنوبی معماران در کالبد خشت و گلی فرسوده آن نقطه دمیده و حیاتی دوباره به آن داده اند.
صحبت از روستای «خور» خوسف است که قدمت آن به حدود 6 قرن قبل و در زمان شاه سلیمان صفوی برمی گردد . برای اثبات این ادعا هم باید به شعر روی سنگ لوح سردر حمام قدیمی این روستا رجوع کرد تا با به هم پیوستن حروف ابجد آن به تاریخ و قدمت خور دست یافت.
بعد از تجربه موفقی که بنیاد مسکن در بازسازی بافت با ارزش روستای «فورگ» درمیان که قدمت آن به دوره هخامنشیان برمی گشت داشت، بهسازی و مرمت بافت های با ارزش روستاهای «خور» خوسف و «نایبندان » طبس را هم در استان در دستور کار قرار داد.
استارت کار از قلعه
معماران هم استارت کار را از قلعه تاریخی این روستا که در ورودی آن قرار گرفته زدند و تاکنون هم خانه ها و بناهای تاریخی مانند مسجد کهنه که در این مسیر قرار داشته است را بهسازی و مرمت کرده و کار را تا محله پایین روستا رسانده اند.
با بازسازی که دراین محدوده انجام شده این روستای تاریخی به هویت 6 قرن قبل خود بازگشته است و می توان احساس سرزندگی را در ساباط ها و کوچه های تنگ وباریک آن به ویژه وقتی که کمی نم باران هم بر در دیوارهای کاهگلی و چوبی بزند با تمام وجود حس و لمس کرد. با تجدید هویتی که در خور اتفاق افتاده خاطراتی که اهالی این روستا با تک تک کوچه و پس کوچه های آن داشته اند دوباره زنده شده است از جمله این نقاط خانه «قرشمال» است که قربتا می آمدند و ابزارآلات کشاورزی آن ها را درست می کردند و در این نقطه بار می انداختند.
یکی از اهالی روستا که حالا سن وسالی از او گذشته هر وقت که از زیر ساباط های بازسازی شده روستا رد می شود تک تک خاطراتش را با آن ها که سال هاست قرین خاک شده اند به یاد می آورد .
نشستن در ساباط ها
او به یاد دارد که چطور زن و مرد، خرد و کلان در چله تابستان زیر سایه این محیط های طبیعی یعنی ساباط ها می نشستند و افسانه ها تعریف می کردند.گاهی دو بیتی می خواندند،گاهی هم هیراب هیراب بازی می کردند.
البته نباید از نظر دور داشت که بافت تاریخی خور متاثر از شرایط اقلیمی و جغرافیایی آن است و خانه های گلی، پوشش گنبدی، حیاط مرکزی، بادگیرها، اتاقهای دور تا دور حیاط، هشتیها و دهلیزها، دیوارهای قطور، حوض و باغچه وسط حیاط به صورت هماهنگ و یکنواخت از ویژگیهای معماری خانههای روستای خور به حساب می آید که معمارانی با نام «شمسایی» که پدر و پسر اهل یزد بودند مطابق با اقلیم کویر طبس گلشن بنا نهادند. تراکم خانهها و کوچههای پرپیچ و خم و همچنین بادگیرها از شاخصهای عمده روستای خور است که متناسب با وضعیت اقلیمی منطقه شکل گرفته است.
همچنین در بافت خور بناهایی مانند قلعه، آب انبار، مسجد، حسینیه، حمام و خانههای قدیمی وجود دارد که بیشتر آن ها متعلق به دوره صفویه است.
به طورحتم همین بافت تاریخی این روستای کویری سبب شده تا ضمن اجرای طرح بافت با ارزش آن ، «خور» به عنوان روستای هدف گردشگری نیز معرفی شود و در کنار بنیاد مسکن انقلاب اسلامی میراث فرهنگی هم برای ایجاد زیرساخت های لازم مانند نصب و ایجاد آلاچیق و... در خور اقدام کند طوری در حال حاضر تورهای گردشگری زیادی از کشورهای مختلف از این روستا دیدن می کنند که همین رفت و آمد تورهای گردشگری داخلی و خارجی خود می تواند منبع درآمدی برای اهالی این روستا باشد.
سنگ های رنگارنگ عقیق
اهمیت این موضوع وقتی دو چندان می شود که علاوه برصنایع دستی چون جاجیم و گلیم که زنان روستا تولید می کنند و به گردشگران عرضه می کنند سنگ های رنگارنگ عقیقی هم که در کویر خور وجود دارد و در خانه های هرکدام از اهالی هم چندین گونی از این سنگ های خام روی هم تلنبار شده است متولیان امر برای فرآوری با کمک اهالی اقدام کنند تا دراین سال خشکی ها که منبع درآمدی از ناحیه دامداری و پرورش شتر ندارند ممر درآمدی برای آن ها باشد.
آن طور که رئیس شورای اسلامی خور می گوید: بناهای تاریخی ازجمله مسجد کهنه، خانه های تاریخی «غلام حسین بیک نخعی»، «احمد بیک مالکی» و «محمد قلی بیک خلیلی»، حسینیه و... این روستا در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و برخی از این آثار مانند مسجد کهنه، قلعه و حسینیه خور بازسازی و مرمت شده است.
به گفته «عزیزی» آن قسمت از بافت با ارزش روستای خور که اجرا شده محله بالای این روستا را شامل می شود و هنوز در محله پایین روستا این طرح عملیاتی نشده است. زمان شروع اجرای طرح بافت با ارزش خور نیز براساس آنچه که او اطلاع دارد به سال های 90 و 91 برمی گردد که در این مدت در قسمت اعظم این روستا که از قلعه آن شروع شده علاوه بر سنگ فرش معابر، جداره سازی و... طرح اگو هم اجرا شده است.
رئیس شورای اسلامی خور اشاره ای به این موضوع هم دارد که در ابتدا بسیاری از اهالی که در بافت قدیمی این روستا سکونت داشتند با وجود تسهیلاتی که بنیاد مسکن در اختیار آن ها قرار می داد حاضر نبودند برای بهسازی و مرمت واحدهای مسکونی خود اقدام کنند اما وقتی که بنیاد مسکن عملیات اجرایی طرح بافت با ارزش را شروع کرد و اهالی حیات و سرزندگی را در روستا مشاهده کردند اقدام به بهسازی و مرمت بناهای موجود دراین بافت با سبک و سیاق گذشته کردند.
گاهی وقت ها هم شورا با مالکانی که حاضر به بهسازی و مرمت نبودند صحبت کرد و آن ها را راضی به این کار کرده است.
بودجه اجرای طرح بافت با ارزش خور هم بنابر اطلاعات او ملی و 5 ساله است که هنوز یک سال دیگر آن باقی مانده و تاکنون هم یک میلیارد و 500 میلیون تومان برای اجرای این طرح هزینه شده است و اگر قرار باشد به گفته «عزیزی» تمام روستا بازسازی شود حداقل 2 تا 3 میلیارد دیگر هزینه نیاز دارد تا بافت باارزش آن تکمیل شود.
ریشه خور
ریشه خور از کجا گرفته شده است؟
آن طور که کهنسالان روستا می گویند در گذشته «خور » نقطه ای گرم نشین و شهر بوده طوری که به آن شهر سبز می گفتند و آن طور که نسل به نسل از گذشتگان نقل شده و به مردم حال حاضر رسیده در گذشته مردم این شهر سبز در قلعه ای زندگی می کردند که دور تا دور آن خندقی پر از آب بوده که گاهی عمق آن به دو متر هم می رسیده است.
اما در آن سال ها وقتی راهزنان آوازه این شهر سبز را در دل کویرمی شنوند تصمیم می گیرند به این شهر سبز حمله کنند و در بین راه سراغ آن را از چوپانی که با او برخورد کردند می گیرند.
او هم می گوید مستقیم حرکت کنید به شهر سبز می رسید و چون شبانه حرکت می کردند همه آن ها به داخل خندق یا همان «گوده خور» سقوط می کنند طوری که همه آن ها جان خود را از دست می دادند و خون به راه می افتاد و از آن زمان به این روستا می گویند خور.
خور چون دارای موقعیت ویژه بوده به طور کامل امنیتی ایجاد شده طوری که ازقلعه قدیمی مستقیم به صورت زیرزمینی به آب انبار آن راه داشته است.
علاوه براین روستای خور در گذشته که از آن به عنوان شهر سبز یاد می شده 72 رشته قنات رو به قبله داشته است و در حال حاضر هم 5 رشته قنات جاری دارد.
آن طور که ریش سفیدان می گویند قلعه خور دارای سه طبقه بوده که بعدها به خاطر پیدا کردن گنج این اثر تاریخی را تخریب کرده اند.
در مورد قدمت این روستا یکی از اهالی که اکنون سن و سالی از او گذشته می گوید: وقتی کلاس سوم ابتدایی بودم از داخل سوراخ موش سکه ای پیدا کردم که روی آن نوشته شده بود سکه ماد اما دیگر به یاد ندارم این سکه را چه کار کردم.
شهرک جدید
این روستا هزار و 200 نفر جمعیت دارد و همه آن ها در بافت تاریخی خور سکونت ندارند و عده ای از اهالی این روستا در سمت توسعه روستا (شهرک جدید) و درست آن طرف جاده خور که یک دهنه پل هم برای رفت و آمد بدون ترس و دلهره در جاده خور طبس ایجاد شده ساکن شده اند. آن طور که رئیس شورای اسلامی خور می گوید: این شهرک روز به روز در حال توسعه و پیشرفت است و جمعیت آن رو به فزونی دارد اما در شهرک جدید و بافت قدیمی خور حدود 100 خانوار اقدام به ساخت واحدهای مسکونی جدید کرده ند اما حالا که می خواهند امتیاز آب و برق دریافت کنند از آن ها جواز پایان کار می خواهند که این افراد هم ندارند.
به گفته«عزیزی» آن زمان که باید جلوی افراد را می گرفتند، نگرفتند و اکنون که واحدهای مسکونی را ساخته اند نمی دانیم چرا به آن ها امتیاز نمی دهند؟
اهالی خور بیشتر مالدار و شتر دارند و این سال خشکی ها به گفته او سبب شده تا منابع درآمدی خود را از دست بدهند طوری که در چند سال اخیر 100 خانوار از خور مهاجرت کرده و راهی شهرها شده اند و اگر مسئولان و متولیان امر اقدامی برای ایجاد اشتغال در این روستای پرجمعیت و هدف گردشگری انجام ندهند کم کم بقیه اهالی هم مجبور به مهاجرت خواهند شد.
پرورش شتر
قابلیت دیگر این روستا پرورش شتر است طوری که اگر فردی بخواهد از نزدیک این حیوان بیابان و کویر را ببیند و شتر سواری کند این امکان برای او فراهم است. هرچند قهر طبیعت دراین سال ها سبب شده تا تعداد شتران خور هم نسبت به قبل از سال خشکی ها به یک سوم کاهش یابد.
رئیس شورای اسلامی خور که خود یکی از پرورش دهندگان شتر دراین روستاست و حدود 70 نفر شتر در روستا و تعداد زیادی هم در صحرا دارد در معرفی شتر هایی که پرورش می دهد این طور می گوید: آن هایی که دو سال سن دارند«بله بون» ، کوچک ترها «هاشم» و وقتی که شتر سه ساله شد می گویند«حق» ، 4 سال می شود «جد»، 5 سال «کل» و 6 سال، چهار دندان و بعد از آن یک پا به نیش دو پا به نیش و همین طور می رود بالا.
بازی هیراب هیراب
اهالی این روستا یک بازی محلی با نام «هیراب هیراب» هم دارند که ویژه خور است.
بنابر گفته رئیس شورای خور دراین بازی دو گروه با هم جفت و دو نفر باهم بل می شوند و یک سراستاد هم دارند. وقتی دوتا دوتا باهم بل بستند وسط میدان روستا جمع شده و می گویند میان اینجا ، می گویند کی حسن و می خواد کی حسین.
«عزیزی» می افزاید: با یک تکه سنگ تر و خشک می کنند و سپس گروهی که انتخاب شد داخل میدان رفته و آن هایی که داخل میدان هستند کلاهی سرشان می گذارند و دایره هم می کشند ، آنها نباید از داخل دایره بیرون بیایندو اگر یکی از افرادی که داخل دایره است پایش را از خط بیرون بگذارد و گروهی که خارج از دایره هستند کلاه یکی از افراد گروه داخل دایره را بردارند فردی که کلاهش را برداشتند باید او را روی دوش یا پشتش گذاشته و تا سر میدان روستا وی را کول کند.