زهرا خسروی-آن گاه که چشمه های آسمان به روی زمین بسته می شود و کمبود آب زندگی مردم را با خطر مواجه می کند باورها و سنت ها رنگی دیگر به خود می گیرند و بیش تر از پیش در زندگی مردم نمایان می شوند و آیین طلب باران یکی از این باورهاست که ریشه در خشکسالی برخی مناطق کویری دارد.
ترس از خشکسالی موجب شده تا این مراسم و آیین ها از گذشته در خراسان جنوبی بیشتر از دیگر نقاط کشور رواج یابد و آن گاه که کشاورزان و دامداران این خطه کویری دست شان از زمین و آسمان کوتاه می شود دست به دامان این باورها و آیین ها شوند.
آیین تمنای باران
عضو هیئت علمی گروه جغرافیای دانشگاه بیرجند آیین تمنای باران را در ارتباط با اقلیم مناطق بیان می کند و می گوید: این آیین در نقاطی با خشکسالی های متوالی مرسوم بوده و با توجه به کمبود بارندگی در نیمه شرقی ایران به ویژه خراسان جنوبی از گذشته آیین طلب باران در این نقاط به طور معمول اجرا می شده در حالی که در شمال و مناطق غربی کشور این آیین به ندرت وجود دارد.
به گفته دکتر «مفید شاطری»، آیین طلب باران در مناطق مختلف استان به طور تقریبی یکسان اما با نام های مختلف اجرا می شود به عنوان مثال در سربیشه و درمیان با نام تائلو، در فردوس و قاین چولی قزک و... از این مراسم یاد می کنند.
وی در مورد نحوه برگزاری مراسم توضیح می دهد: ابتدا یک آدمک چوبی ساخته و فردی آن را به دست می گیرد و عده ای از کودکان و نوجوانان دنبال آن راه می روند و به منازل افراد مراجعه می کنند و شعرهایی می خوانند و هر خانه به وسع خود کمکی می کند یا ظرف آبی روی بچه ها یا آدمک می ریزد سپس با مواد جمع آوری شده که بیشتر برای پخت غلور استفاده می شود، غلور پخته و به همه نذری می دهند و با این روش طلب باران می کنند.
نماز و دعای طلب باران
به گفته این پژوهشگر، هنگامی که آسمان بر زمین بخیل می شود و خشکسالی بروز می کند و انسان در برابر طبیعت خود را بی سلاح می بیند، دست به دامان نیایش و درخواست نزول باران از درگاه خداوند می شود چراکه با تمنای باران ارتباط بین انسان و خالق بهتر برقرار می شود.
دکتر «مفید شاطری» می افزاید: در منابع دینی هم به اجرای مراسمی هنگام وقوع خشکسالی و کم شدن بارش سفارش شده است و در طول تاریخ افراد زیادی با خواندن نماز باران و دعا از درگاه خداوند درخواست نزول باران کرده اند که پس از گذشت مدت زمان کوتاهی شاهد ریزش باران های رحمت الهی از آسمان بوده اند.
به اعتقاد وی این آیین بیشتر براساس باورها و اعتقادات افراد شکل می گیرد هرچند اصل و پایه این آیین، طلب باران از خداوند است به عنوان مثال گفته می شود: « ا... بده تو بارون/ به حرمت مزارون» یعنی به حرمت بزرگان و افرادی که در بقاع متبرکه دفن هستند بارانی بر ما نازل کن.
به گفته وی اشعار به کار برده شده در این آیین در مناطق مختلف و بنابر شغل و حرفه مردم متفاوت است، در بین عشایر بیشتر اشعار مربوط به دامداری و در میان کشاورزان شعرهای مربوط به این حرفه دیده می شود.
«چوپو پنیر مایه/ نون پتیر مایه/ سگی خمیر مایه / بزغله، شیر مایه / بزون زرد لاله ای/ هر سال مزایه جَمَلی/ امسال بمرد از تشنگی»
البته در برخی روستاها این آیین رنگ و بوی مذهبی گرفته و به نوعی پیوند ملی و مذهبی انجام شده است.
وی این را هم اضافه می کند که چند سال است این آیین اجرا نمی شود یا به ندرت در سال هایی با خشکسالی زیاد و در برخی روستاها اجرا می شود و در واقع به فراموشی سپرده شده است.
وی ادامه می دهد: این آیین ریشه در دوره قبل از اسلام دارد و در طول تاریخ به طور قطع تغییراتی در آن انجام شده است به ویژه بعد از دوره اسلامی در برخی مناطق رنگ و بوی مذهبی به خود گرفته است.
چولی قزک
یک نویسنده، شاعر و پژوهشگر هم به ساخت مترسک و آدمک چوبی صلیب مانند با نام چولی قزک برای آیین طلب باران در منطقه قاینات اشاره و اضافه می کند: کودکان و نوجوانان در روستاها با حرکت دادن آدمک به در منزل افراد مراجعه می کردند و اشعار زیر را می خواندند.
چولی قزک بارون کن/ بارون بی پایون کن/ گندم به زیر خاکه/ از تشنگی هلاکه/ گل های سرخ لاله/ زتشنگی مناله/ چولی قزک، بیا بیا/ با ابرای سیا بیا/ بارون بیا جر جر/ تو ناودونا شر شر
«مختاری» می افزاید: بعد از خواندن اشعار صاحبخانه موادی مانند قیسی، توت خشک، قند و... در جیب آدمک می ریخت و بعد از این که به در خانه تمام افراد روستا مراجعه کردند، بچه ها مواد را بین هم تقسیم می کردند.
این دبیر بازنشسته آموزش و پرورش، نماز باران را از دیگر مراسم طلب باران بیان می کند که در گذشته با روش های خاص توسط افراد برخی مناطق انجام می شد و عده زیادی از مردم به دنبال یکی از علما که به طور معمول امام جماعت مسجد جامع یا یکی از مساجد شهر بود پابرهنه به سمت بیابان حرکت می کردند و عده ای از کودکان یا تعدادی دام را همراه خود می بردند و با حالت تضرع نماز باران می خواندند.
مسجد دعای باران
به گفته وی، در منطقه ای از قاین به نام دروازه فرخ آباد مسجد دعای باران بنا شده بود که آب انبار بسیار بزرگی داشت و در سال هایی که بارندگی کمتر بود غلور از خانه ها جمع آوری می شد و دیگ های بزرگ غلور می گذاشتند و نذری می دادند و دعای طلب باران را با حالت زاری و گریه می خواندند.
مراسم اَتَلو
مسئول حوزه پژوهشی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی وگردشگری استان اتلو را از مراسمی می خواند که در بیشتر نقاط استان به منظور طلب باران انجام می شده است.
در این مراسم تعدادی از نوجوانان دور هم جمع شده و با تکه ای چوب که تکه های پارچه به دور آن بسته می شد عروسکی به نام اتلو درست می کردند و یک نفر آن را به دست می گرفت و با مراجعه به منازل افراد، اشعاری می خواندند.
ای خدا بارو کو/ بارون اوشرو کو/ تلوی ما تشنه شده/ ورکوه و ور پشته شده/ اوی غدیرش مایه/ کمچه شیرش مایه/ ای خدا بارو کو/ بارون اوشرو کو/ ور چوی چوپونو کو/ وربیل دهقونو کو / ورگز گو رونو کو
سید «احمد برآبادی» می افزاید: صاحبخانه به نشانه ریزش باران روی عروسک یا بچه ها مقداری آب ریخته و سپس خوراکی هایی مانند آرد، گندم، خرما و... به آن ها می داد و در پایان آن ها مواد جمع آوری شده را تقسیم کرده و با حبوبات، غلور پخته و بین مردم و نیازمندان تقسیم می کردند.
وی مراسم «سنگ درنک درنکو» را از دیگر آداب و رسوم طلب باران در خراسان جنوبی می داند و توضیح می دهد: این مراسم در گذشته در روستاهای خور و به منظور طلب باران انجام می شد.
در این مراسم سنگی داخل خندق ده بود که اهالی روستا هنگام خشکسالی با ساز و دهل به آن محل رفته و سنگ درنک درنکو را به ده برمی گرداندند و معتقد بودند که با انجام این کار باران می بارد.
وی مهم ترین آداب و رسوم طلب باران در خراسان جنوبی را «اتلو» می داند که در گذشته این مراسم بیشتر در استان رواج داشت اما اکنون منسوخ شده است.
به گفته وی، مراسم باران خواهی (طلب باران) به شماره 50 در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.